الوقت- وزیر امور خارجه ایران در ادامه سفرهای خود به کشورهای شرق آسیا که از هفته گذشته آغاز شده بود ، روز یکشنبه به مسکو سفر کرد تا در مورد مسائل مهم منطقه ای و بین المللی گفتگو کند. او در آغاز این سفرگفت : «بعد از حضور در حاشیه اجلاس گروه هفت در فرانسه، به چین سفر کردم و دوستانی چینی را در جریان قرار دادم و اکنون نیز به روسیه آمده‌ام تا دوستان روسی را در جریان آخرین تحولات مربوط به برجام قرار دهم .با افزایش سفرهای دیپلماتیک وزیر امور خارجه، اکنون این سوال مهم مطرح میشود که ج.ا. ایران چگونه می‌تواند از طریق گسترش روابط با شرق، تحریمهای آمریکا را بی اثر کند؟
نقش ایران در چرخش قدرت جهانی
بین قدرت و نقش رابطه مستقیمی وجود دارد؛ چارلز دوران(carlz doran) در نظریه چرخش قدرت (Power Cycle Theory) ابعاد مختلف آنرا تشریح نموده و بیان میکند تغییر در قدرت ملی از یک الگوی منظم صعود، بلوغ و انحطاط پیروی میکند. بنابراین نقش هر بازیگر تابعی از قدرت اوست و از طرف دیگر تعادل در نظام بین الملل مربوط به چرخش قدرت و ظهور قدرتهای نوظهور و تلاش بازیگران برای پرکردن محدودیت های ساختاری است.
بر اساس نظریه فوق، قدرت آمریکا در حال افول بوده و چین بزرگترین قدرت اقتصادی نوظهور است که هژمونی آمریکا را به چالش می‌کشد. در کنار چین روسیه، در حال حاضر بزرگترین چالش نظامی آمریکاست. تحریم های آمریکا علیه ایران ،روسیه و کره شمالی و جنگ تجاری علیه چین برای جلوگیری از این چرخش قدرت صورت می‌گیرد. چین و روسیه که خود هدف تهدیدهای آشکار آمریکا قرار دارند ، در صحنه متعارض سیاست جهانی تلاش می‌کنند همکاری های سیاسی و امنیتی خود را با کشورهای آسیا و منطقه گسترش دهند از جمله این اقدامات تشکیل سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سال 2001 بود. اگر چه ایران هنوز عضو رسمی این سازمان نیست اما به دلیل جایگاه ویژه راهبردی در سه حوزه مهم ژئوپلتیک، ژئو اکونومیک و ژئو کالچر مورد توجه بلوکهای قدرت جهان قرار دارد.
مولفه‌های بنیادین تعریف جایگاه ایران در محور شرق
مهمترین مولفه هایی که موجب می شود تا بتوان نقش بین المللی جمهوری اسلامی ایران در ساختار در حال انتقال نظام بین المللی از نظم تک قطبی به نظم چندقطلبی را در اتحاد با محور شرق مورد بازخوانی قرار داد به طور خلاصه عبارتند از: مقابله مشترک با یکجانبه‌گرایی آمریکا، مقابله با دخالت و هژمونی طلبی غرب در خاورمیانه (گسترش ناتو به شرق)، موقعیت محوری و ژئوپلتیکی ایران در پل ارتباطی غرب به شرق و شمال به جنوب، و انرژی.
طبیعتاً سخن گفتن از شکلگیری محور شرق و اشتراکات بیشتر جمهوری اسلامی با این محور هرگز به معنای نگاه دوقطبی به نظام بین الملل همانند دوران جنگ سرد نیست و ایران نیز منطقه‌گرایی و چندجانبه گرایی در سیاست خارجی را بویژه تلاش برای گسترش مناسبات اقتصادی و سیاسی با همسایگان و کشورهای اروپایی مد نظر دارد.
مقابله با گسترش ناتو به شرق: پس از تحول در فلسفه وجودی ناتو که ابتدا نمود خود را در كنفرانس پراگ 2002، كنفرانس استانبول 2004 و اجلاس ريگا(نوامبر 2006) نشان داد کارکردهای جدیدی مثل مباررزه با تروریسم، مقابله با سلاحهای کشتار جمعی و تامین امنیت انرژی به وظایف ناتو اضافه شد. این فعالیتهای جدید بهانه ای برای گسترش ناتوبه شرق و افغانستان و قرار گرفتن آن در کنار مرزهای ایران ،چین وکشورهای«خارج تزدیک» روسیه شد. از طرف دیگر آمریکا از سال 2011 با تقویت و سازماندهی گروههای تروریستی نظیر داعش و جبهه النصره از طریق جنگهای نیابتی چالشهای امنیتی جدیدی برای ایران ،روسیه و چین در خاورمیانه و افغانستان ایجاد نمود. بنابراین این مساله و گسترش ناتو به شرق همکاری های امنیتی جدیدی بین ایران و دو کشور مزبور را می‌طلبید.
به دلیل نقش محوری ایران در امنیت افغاسنتان، سال گذشته تهران پیشنهاد نشست مقامات امنیتی همسایه افغانستان را ارائه نمود که مورد استقبال افغانستان وکشورهای ذینفع شد. در این راستا اولین نشست امنیتی همسایگان افغانستان با حضور شش کشور افغانستان، ایران ، چین، هند، روسیه و پاکستان 28 خرداد در شهر« اوفای »روسیه برگزار شد به این ترتیب در راهبرد نگاه به شرق تهران ،گام مهمی در تقویت سازوکارهای امنیتی منطقه ای حول محور افغانستان برداشته شد تا سرانجام به شکل موثری نقش منفی و غیر مسئولانه کشورهای فرامنطقه ای در افغانستان کنار گذاشته شود .به دلیل اهمیت موضوع قرار است نشست دوم امنیتی همسایگان افغانستان در نیمه دوم سال جاری در تهران برگزار شود.
تلاشهای ایران در فرونشاندن بحران سوریه و مقابله با تروریسم در این کشور با همکاری روسیه و چین یکی دیگر از نسخه های موفقیت آمیز همکاری های امنیتی محور شرق است که در مقابل طرح‌اندازی گسترده غرب برای سرنگون کردن نظام سوریه و تغییر جغرافیای امنیتی و سیاسی منطقه شکل گرفت.
اهمیت انرژی ایران: ایران یکی از مطمئن ترین منابع تامین انرژی های طبیعی برای چین ،هند و ژاپن است. ایران ۱۷ درصد منابع نفتی خلیج فارس و بیش از ۹ درصد ذخایر جهانی را به خود اختصاص داده در منابع گازی نیز ایران سال ۱۳۹۶ با ثبت بیش از ۳۳ تریلیون فوت مکعب به بزرگترین دارنده ذخایر گازی جهان تبدیل شد. جالب توجه آنکه بسیاری از تحلیلگران معتقدند روش اصلی ترامپ برای متوقف کردن رشد سریع اقتصادی چین جلوگیری از دستیابی پکن به منابع امن انرژی می باشد که گلوگاه آن در خاورمیانه می باشد و ایران تنها کشوری در این منطقه محسوب می شود که با داشتن منابع غنی انرژی تحت کنترل آمریکا نیست و مهمترین تأمین کننده انرژی چین در دوران رشد طلایی این کشور در دهه های گذشته بوده است.
موقعیت ژئوپلتیکی تهران در محور شرق: از بعد ژئوپلتیکی نیز با توجه به اهمیت تاریخی ایران موقعیت در مسیر جاده ابریشم، تهران به دنبال آن است تا از ظرفیت عظیم طرح بلندپروازانه یک کمربند یک جاده بهره گیری کند. در طرح کریدور شمال به جنوب نیز از مسیرهای راهبردی در نیم‌کره شرقی است موقعیت مناسب ریلی و جاده‌ای و دسترسی ایران به سواحل طولانی در خلیج فارس، دریای عمان، دریای مکران، سواحل دریای خزر در سالهای اخیر بسیار مورد توجه تولیدکنندگان بزرگ اقتصادی جهان بوده است که مبنای رشد اقتصادی ایران را در محور شرق اثبات می کند.
در این راستا ظریف در جریان سفر هفته قبل به چین گفت: ایران همواره از طرح «یک جاده-یک کمربند» «شی جین پینگ» رییس جمهوری خلق چین که مرتبط کننده قاره ها و نقاط مختلف جهان با یکدیگر است، حمایت کرده است و این برنامه را برای پیشرفت اجتماعی و اقتصادی و موفقیت های بیشتر اقتصادی کشورها و مناطق مختلف از جمله در حوزه راه ابریشم مهم و مساعد می داند.
راهبرد نگاه به شرق تهران در بعد امنیتی
سطح همکاری های امنیتی ایران با روسیه و چین به طور روزافزونی در حال افزایش است. ظریف در بیست و هفتمین سفر رسمی خود به مسکو طی شش سال گذشته گفت : «روز دوشنبه در جریان دیدار با سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، او را در جریان آخرین تحولات برجام قرار خواهم داد» او همچین تاکید کرد: «تهران و مسکو دارای روابط راهبردی بوده و روسیه همواره در روزهای سخت کنار جمهوری اسلامی ایران بوده است و علاوه بر همسایگی، سیاست رهبران دو کشور اکنون روابط جدیدی بین ایران و روسیه رقم زده است». این سفر برای روسیه نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است وزارت امور خارجه روسیه در بیانیه ای همزمان با سفر ظریف به مسکو اعلام کرد «محور مذاکرات دو طرف درمسائل بین‌المللی را برجام، اوضاع خلیج فارس، سوریه، افغانستان و یمن تشکیل میدهد.
خلیج فارس در منطقه ریملند قرار دارد و روسیه در قلب هارتلند واقع شده است. حضور بی دلیل آمریکا و رقبای روسیه و ابران در خلیج فارس باعث شد تا ایران و روسیه در اقدام متقابل برای تامین امنیت واقعی خلیج فارس موافقت نامه همکاری امضا کنند. دریادار حسین خانزادی فرمانده نیروی دریایی ارتش اوایل مرداد ماه از امضای موافقتنامه ای میان ستاد کل نیروهای مسلح ایران و وزارت دفاع روسیه خبر داد و گفت: بر اساس توافقات صورت گرفته ایران و روسیه در آینده نزدیک در منطقه اقیانوس هند، دریای مکران، تنگه هرمز و خلیج فارس رزمایش برگزار می کنند. از سوی دیگر پیشنهاد پیمان عدم تعرض کشورهای حاشیه خلیج فارس از سوی ایران با موافقت و حمایت روسیه مواجه شد.
همچنین روسیه و چین اخیرا پیشنهاد فروش برخی جنگنده ها و تجهیزات نظامی به ایران را داده اند که قرار است پس از پایان مهلت 14 ماهه تحریم تسلیحاتی ایران صورت بگیرد. این موضوع در واقع برایندی از همکاری های امنیتی رو به رشد کشورهای محور شرق می باشد که موجب نگرانی آمریکا نیز شده است چرا که آمریکا نمیتواند بار دریگر موافقت تمام اعضای شورای امنیت را برای ممنوعیت فروش سلاح به تهران بدست آورد. پمپئو اخیرا در تویئتی با انتشار تصویر یک ساعت، انقضای تحریم تسلیحاتی تهران را خطرناک و همانند یک بمب ساعتی توصیف نمود. وزیر امور خارجه قبل از سفر به روسیه گفت: جمهوری اسلامی ایران نگاه واحدی به همه اعضای باقیمانده در برجام ندارد و حساب روسیه و چین را جدا می‌داند. بنابراین اگر سه کشور باقی مانده اروپایی به تعهدات خود در مقابل تهران عمل نکنند، محیط امنیتی خاورمیانه کاملا آسیایی خواهد شد و نقش روسیه ، چین ، ایران و کشورهای منطقه پررنگ تر از قبل خواهد شد.
سیاست نگاه به شرق تهران در بعد اقتصادی و تجاری
به دلیل مسائل تاریخی و ژئوپلیتک، تجارت ایران با کشورهای شرق آسیا و همچنین روسیه همواره پیوسته و بدون انقطاع رو به افزایش است. تهران از این ظرفیت اقتصادی برای تغییر مقاصد تجاری و کاهش فشارهای تحریمی و اقتصادی آمریکا بیشترین استفاده را می برد. به گفته ابوالفضل روغنی عضو کمیته اتاق مشترک ایران و ژاپن: بیش از ۲ میلیارد دلار تجارت نفتی و ۵۷ میلیون دلار صادرات غیرنفتی نتیجه مبادلات تجاری ایران و ژاپن در سال ۹۷ بوده است. یکی از مهمترین شرکای تجاری ایران در شرق آسیا، چین است؛ مبادلات تجاری ایران وچین در دو ماهه نخست سال جاری سه ونیم میلیارد دلاربود و قابلیت صعود به ۷ میلیارد دلار درکوتاه مدت را دارد.
با عنایت به اینکه روسیه از کشورهایی است که هدف برخی از تحریم های اقتصادی آمریکا قرار گرفته منافع مشترکی در همکاری های تجاری با ایران دارد. یکی از اقدامات مهم مشترک برای با تحریم های آمریکا حذف دلار از مبادلات تجاری دو کشور است. «لوان ژاگاریان»، سفیر روسیه در ایران اواخر فوریه/بهمن گفت: مسکو و تهران دلار را از موافقت‌نامه‌های پرداختی خود حذف کرده‌اند و در نظر دارند تا به طور کامل، روابط مالی خود را بر اساس پول‌های ملی و در صورتی که گزینه‌ای نباشد بر اساس یورو انجام دهند.
یکی از اهداف سفر اخیر ظریف به مسکو توجه به این ظرفیتهای تجاری بوده است. لاوروف در نشستی خبری اعلام کرد: «ایران و روسیه با افزایش فشارهای واشنگتن روبرو هستند که با هدف مسدود کردن تجارت خارجی ایران انجام می‌گیرد و ما توافق کردیم که تلاشهای خود را برای گسترش روابط تجاری دو کشور (ایران و روسیه) افزایش دهیم». طبق گزارش سازمان گمرك روسیه، ایران با روسیه در سال 2018 یك میلیارد و 740 میلیون دلار مبادلات تجاری داشته كه یك میلیارد و 207 میلیون دلار آن را صادرات به ایران و 533 میلیون دلار را واردات از ایران شامل می شود. رضا اردکانیان که به عنوان رئیس ایرانی کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه در این سفر ظریف را همراهی میکرد در فرودگاه مسکو گفت: تشریفات قانونی مراحل الحاق ایران به اتحادیه اقتصادی اورآسیا ۴ روز پیش انجام شده و قرار است در این سفر با دبیر کل این اتحادیه، راهکارها و مراحل عملیاتی شدن موافقت نامه های ایران مورد بحث و بررسی قرار گیرد. او همچنین ازبررسی الحاقیه قرارداد ساخت نیروگاه ۱۴۰۰ مگاواتی سیریک استان هرمزگان با استفاده از تسهیلات روسیه خبر داد. با اتصال ایران به مجمع اقتصادی اوراسیا زمینه شکل گیری یک بلوک قدرتمند تجاری و اقتصادی فراهم میشود زیرا موقعیت ژئوپلیتک ایران باعث اتصال این کشورها به خلیج فارس و اقیانوس هند میشود.
در مجموع می توان گفت تلاشهای ایران در گسترش روابط با شرق در حوزه های اقتصادی و امنیتی طولانی مدت خواهدبود و یک سپر قوی برای جلوگیری از آسیب های سیاست های واشنگتن ایجاد میکند.
