الوقت- خست وزیر هند نارندرا مودی سفر خود را به آسیای میانه در تاریخ ۱۵ تیر آغاز کرده و در مدت هشت روز به ترتیب از کشورهای ازبکستان، قزاقستان، روسیه، تاجیکستان، ترکمنستان و قرقیزستان دیدن می کند. چنین سفری در تاریخ هند بی سابقه است. نوشتار زیر نگاهی به این سفر دارد.
گذشته نگاه به منطقه
پایان جنگ سرد، بسیاری از مؤلفه‌های مهم شکل دهنده محیط امنیتی هند را دستخوش تغییر کرد و هند به تدریج رویکردهای کلان خود در هر دو عرصه سیاست داخلی و خارجی را دگرگون ساخت. در این بین محیط امنیتی فعلی آسیای مرکزی، برای هند به منظور تاثیرگذاری بر مسائل منطقه‌ای، هم چالش و هم فرصت در بردارد. در استراتژی کلان هند اولین دایره همسایگان نزدیک هند و دایره دوم، محیط منطقه‌ای است. هند در این محیط در پی ایجاد موازنه در مقابل سایر قدرت‌ها و جلوگیری از تضییع منافع خود توسط آنان می‌باشد و سرانجام در کل جهان در پی کسب جایگاه قدرت بزرگ و ایفای نقش کلیدی در صلح و امنیت بین‌المللی است.
هر چند ایران نتوانسته متناسب با فرصت های موجود برای نفوذ در منطقه از این فرصت بهره کافی ببرد، اما هندی ها براین نظرند که حضور ژئوپلتیک هند در آسیای مرکزی بیش از هر زمانی تضمین کننده منافع حیاتی آن ها خواهد بود
اهداف ژئوپلتیک
در آغاز دهه ١٩٩٠، از دید نخبگان سیاسی هند، استقلال کشورهای آسیای مرکزی موجبات تقویت گسترده جایگاه پاکستان در منطقه آسیای مرکزی و امکان ایجاد یک کمربند جدید افراط گرایی، موجب نگرانی بزرگی بود. جدا از این براساس استراتژی کلان هند، این کشور اهداف خویش را در محیط منطقه‌ای، از طریق رشد همگرایی منطقه‌ای و افزایش حضور خود در این منطقه پیگیری می‌نماید. لذا منافع و علائق هند به آسیای مرکزی طی دهه اخیر افزایش یافته و هند به طور مداوم موقعیت آسیای مرکزی را در سیاست خارجی و اولویت‌های دفاعی خود ارتقا بخشیده و تلاش دارد تمام ابزارهای قدرت در اختیار خود را در این منطقه به کار گیرد. لذا دهلی بیش از هر زمان دیگر خود را وارد معادلات سیاسی وژئوپلتیک آسیای مرکزی نموده است.
در این راستا هر چند هند سودای ابرقدرتی نداشته، اما خواهان سهم بیشتری در معادلات سیاسی و اقتصادی بین‌الملل و همچنین آسیای میانه است و در این راه کوشیده است تا اهداف راهبردی کوتاه مدت و بلند مدتی را پیگیری کند. در این راستا همراه با نفوذ چین در آسیای مرکزی (دهلی نو اینک بیشتر از هر زمانی به گسترش نفوذ سیاسی اقتصادی و امنیتی چین در آسیای میانه حساس شده است) و تضعیف جای پای روسیه حساسیت هند به رقیبان منطقه ای خود چون ایران و پاکستان در منطقه است و علاوه بر پیوندهای اقتصادی و سیاسی، موضع استراتژیک و نظامی خود را در آسیای مرکزی ارتقا بخشیده است. در این بین هر چند ایران نتوانسته است متناسب با فرصت ها و بسترهای موجود برای نفوذ خود در منطقه از این فرصت بهره کافی ببرد، اما هندی ها براین نظرند که با توجه به رقابت شدید بازیگران در منطقه حضور ژئوپلتیک هند بیش از هر زمانی تضمین کننده منافع حیاتی آن ها در منطقه در رقابت با بازیگران عمده منطقه و بین الملل خواهد بود. این امر در زمانی فراهم تر شده است که هند با عضویت کامل در شانگهای عملا می تواند رقابت شانه به شانه با دیگر رقیبان در آسیای مرکزی داشته باشد.
انرژی
رشد سریع اقتصادی هند در ترکیب با فقر منابع انرژی داخلی، و تلاش این کشور در جهت تنوع بخشی به منابع انرژی، تضمین واردات انرژی یا به بیان دیگر، امنیت انرژی را برای این کشور به اولویتی اساسی تبدیل کرده است. در این میان در سند چشم انداز هیدروکربن ٢٠٢۵ که سیاست کلان انرژی هند تنوع بخشی به منابع واردات انرژی از طریق مشارکت فعال در طرح‌های سرمایه گذاری در بخش‌های نفت و گاز سراسر جهان را مورد تاکید قرار داده و نقش کشورهای آسیای مرکزی در آن پررنگ است. در این بین انرژی آسیای مرکزی برای هند، با توجه به نیاز روزافزون، اهمیت زیادی دارد. لذا به دنبال دسترسی به پروژه‌های انرژی آسیای مرکزی و برنامه‌های تجاری مهمی مانند کریدور شمال ـ جنوب که روسیه، آسیای مرکزی و ایران را به هند متصل می‌سازد، است. در این میان هند تلاش می‌کند به منابع انرژی منطقه دست یابد. زیرا دستیابی به منابع انرژی منطقه با توجه به رشد سریع اقتصادی هند، حیاتی به نظر می‌رسد. (انرژی آسیای مرکزی یکی از نزدیکترین منابع تامین سوخت های فسیلی به هند است وحتی با وجود رقابت و وجود تنش های امنیتی میان هند و پاکستان، دهلی‌نو برای دستیابی به منابع انرژی آسیای مرکزی تلاش افزونی انجام داده است که نمود آن خط لوله تاپی است). لذا اینک به دنبال تلاش برای تبدیل به قدرتی اقتصادی سیاسی در تلاش است تا با متنوع سازی گزینه‌های تأمین انرژی ضریب امنیتی خود در این حوزه را افزایش داده تا ضمن کاهش وابستگی بیش از حد به یک گزینه، در رقابت با دیگر قدرت‌های اقتصادی مانند چین بر سر دستیابی به منابع انرژی عقب نماند. از سوی دیگر متخصصان، سرمایه‌دارن و کارگران هندی می‌توانند به این کشورها در انجام پروژه‌های انرژی کمک کنند.
اقتصاد و توانایی های نوین هند
هند یک کشور در حال رشد اقتصادی است و نیاز به بازارهای اقتصادی دارد تا روابط اقتصادی خود را با کشورهای پیرامونی از طریق سرمایه گذاری گسترش دهد. با این حال در دو دهه گذشته هندی ها در منطقه آسیای مرکزی چندان موفق نبوده اند. به عنوان مثال در بخش اقتصادی مجموع تجارت ۵ کشور آسیای مرکزی با هند کمتر از ۱ میلیارد دلار بوده و در حالی که رقبای دیگر هند مانند چین با ۵۰ میلیارد دلار بوده و ترکیه و روسیه به عنوان دیگر رقبای هند حجم بالایی از همکاری های اقتصادی را با کشورهای آسیای مرکزی در اختیار دارند. در این بین حتی ایران نیز با رقمی بیش از ۶ الی ۷ میلیارد دلار و پاکستان نیز در رتبه ای بهتر قرار دارند. در این میان اکنون هند تلاش های زیادی برای حل این امر کرده است. چنانچه ظهور هند به عنوان یک بازیگر بزرگ در عرصه تکنولوژی اطلاعات (IT) ، علم و تکنولوژی‌‌های پیشرفته چون دارو، انتقال انرژی و نیروی برق و، بستر مناسبی را برای نزدیکی روابط میان هند و آسیای مرکزی فراهم آورده است. در بعد دیگری هند تلاش می کند تا با بهره گیری از توسعه بندر چابهار و راه های ایران و توافقنامه احداث کریدور ترانزیتی بین‌المللی شمال- جنوب، پاکستان را دور زده و عملا راه مناسبی باری حضور قدرتمندتر در منطقه داشته باشد.
نظامی و امنیتی
هند علاوه بر افزایش حضور اقتصادی علایق و نگرانی های سیاسی، امنیتی دیگری نیز در آسیای مرکزی دارد که گستره ای شامل گسترش تروریسم، بنیاد‌گرایی و افراطی‌گری و سرریزی آن به حتی کشمیر و.. دارد. لذا تقویت حضور امنیتی و نظامی هند در نزدیک مرزهای خود در آسیای مرکزی و گسترش مناسبات با کشوری چون تاجیکستان هم موجب حضور نظامی امنیتی نظامی هند در منطقه می شود و هم به نوعی احتمال بکارگیری اهرم تندروی از سوی سیاست های منطقه ای پاکستان در آسیای میانه را خنثی می کند.
فرزاد رمضانی بونش
