الوقت- سفر سه‌روزه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، به کویت، قطر و عمان در هفته گذشته، در نگاه نخست، ادامه‌ای بر دیپلماسی فعال آنکارا در منطقه خلیج فارس به نظر می‌رسد. اما در بستر تحولات پس از آتش‌بس شکننده در غزه، این سفر را باید بخشی از تلاش گسترده‌تر ترکیه برای بازتعریف جایگاه خود در نظم نوین منطقه‌ای دانست.
اردوغان این سفر را در شرایطی آغاز کرد که منطقه غرب آسیا درگیر پیامدهای انسانی، سیاسی و امنیتی جنگ غزه است. ترکیه، که از آغاز درگیری‌ها موضعی منتقدانه نسبت به اقدامات رژیم صهیونیستی اتخاذ کرده و حتی در میدان تحولات سوریه کار به شاخ و شانه کشیدن نظامی با این رژیم کشیده است، اکنون در تلاش است تا نقش خود را از یک منتقد صرف به یک بازیگر سازنده در مرحله پساجنگ ارتقاء دهد. سفر به سه کشور در خلیج فارس، بخشی از این راهبرد است.
۱. انتخاب هدفمند شرکای خلیج فارس
اردوغان در این سفر، سه کشور را برگزید که روابطی متوازن، کم‌تنش و همسو با آنکارا دارند: کویت، قطر و عمان. این انتخاب، نشان‌دهنده رویکردی هدفمند در سیاست منطقه‌ای ترکیه است؛ تمرکز بر کشورهایی که مواضعشان در قبال بحران غزه به ترکیه نزدیک‌تر است و ظرفیت همکاری اقتصادی و امنیتی بالایی دارند.
- کویت: با مواضع سنتی ضد اسرائیلی، سابقه حمایت از فلسطین و روابط رو به رشد اقتصادی با ترکیه، یکی از شرکای قابل اعتماد آنکارا در خلیج فارس محسوب می‌شود. تجارت دوجانبه در سال ۲۰۲۴ به ۷۲۰ میلیون دلار رسید و انتظار می‌رود این رقم در سال‌های آینده دو برابر شود.
- قطر: متحد راهبردی ترکیه در بسیاری از پرونده‌های منطقه‌ای، از جمله بحران سوریه، لیبی و فلسطین. قطر میزبان چهره‌های برجسته حماس بوده و در هماهنگی با ترکیه نقش فعالی در تلاش‌های دیپلماتیک برای آتش‌بس ایفا کرده است و نقش ترکیه در راهبرد شراکت‌های امنیتی قطر با داشتن یک پایگاه نظامی فعال در خاک این کشور بسیار کلیدی است.
- عمان: بازیگری متعادل با روابط مثبت با ایران و انصارالله یمن، که نقش میانجی‌گرانه در بسیاری از بحران‌های منطقه‌ای دارد. روابط ترکیه و عمان پس از سفر سلطان هیثم بن طارق به آنکارا در نوامبر گذشته، وارد مرحله جدیدی شده است.
این انتخاب نشان می‌دهد که ترکیه در پی ایجاد محور همکاری با کشورهایی است که هم از نظر سیاسی هم از نظر اقتصادی، ظرفیت هم‌افزایی دارند و در عین حال از تنش‌های شدید با سایر بازیگران منطقه‌ای فاصله گرفته‌اند.
۲. دیپلماسی پس از آتش‌بس: ترکیه در نقش معمار صلح
اردوغان در این سفر، تلاش کرد ترکیه را به‌عنوان بازیگری فعال در مرحله پساجنگ غزه معرفی کند. پیشنهاد تشکیل گروه کاری بین‌المللی برای تضمین پایداری آتش‌بس، هشدار نسبت به نقض‌های مکرر اسرائیل، و تعلیق تجارت با تلآویو، همگی نشانه‌هایی از تلاش آنکارا برای ایفای نقش محوری در ترتیبات امنیتی آینده هستند.
ترکیه با تکیه بر روابط نزدیک با قطر و مواضع همسو با کویت و عمان، در پی آن است که در بازسازی غزه و مدیریت مرحله پساجنگ، نقشآفرینی کند. اردوغان به‌وضوح اعلام کرد که کشورش آماده مشارکت در مأموریت‌های بین‌المللی بازسازی و حفظ صلح است.
از منظر دیپلماسی بشردوستانه، آنکارا تلاش دارد خود را به‌عنوان حامی مردم فلسطین و میانجی قابل اعتماد معرفی کند. این رویکرد نه‌تنها با افکار عمومی جهان اسلام همخوانی دارد، بلکه به ترکیه امکان می‌دهد تا در ترتیبات سیاسی آینده غزه، جایگاهی کلیدی کسب کند اگرچه موانع و چالش‌های این هدف با وجود مخالفت‌های صریح سران تلآویو و فشارهای محور ضداخوانی به رهبری عربستان و امارات بر آمریکا برای جلوگیری از پر و بال گرفتن نقش آنکارا در آینده غزه کم نیستند.
۳. اقتصاد و امنیت: دو بال نفوذ ترکیه
در جریان این سفر، مجموعه‌ای از توافق‌نامه‌های استراتژیک در حوزه‌های انرژی، دفاع، سرمایه‌گذاری و آموزش عالی امضا شد. این توافق‌ها نشان‌دهنده تلاش ترکیه برای تثبیت حضور پایدار در خلیج فارس از طریق همکاری‌های ساختاری هستند.
- در کویت، توافق‌نامه‌هایی در حوزه دفاعی، انرژی و ساخت‌وساز امضا شد که بر پایه سفر سال گذشته امیر کویت به آنکارا بنا نهاده شدهاند. همکاری‌های نظامی نیز با افزایش دیدارهای متقابل بین فرماندهان نظامی و خریدهای نظامی کویت از ترکیه مانند پهپادهای مسلح Bayraktar TB2و آمادگی برای مشارکت در پروژه ساخت جنگنده نسل 5 کآن ، شتاب گرفته است.
- در قطر، یازدهمین جلسه کمیته عالی استراتژیک ترکیه و قطر برگزار شد که منجر به امضای توافق‌هایی در حوزه‌های دفاعی، تجاری، سرمایه‌گذاری و آموزش عالی شد. این کمیته، یکی از سازوکارهای کلیدی برای هماهنگی راهبردی بین دو کشور است.
- در عمان، ادامه همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی پس از سفر سلطان هیثم بن طارق به آنکارا، محور گفت‌وگوها بود. توافق‌نامه‌های جدید در حوزه‌های زیرساختی و فرهنگی، نشان‌دهنده تمایل دو طرف برای تعمیق روابط هستند.
این توافق‌ها، ترکیه را به‌عنوان بازیگری اقتصادی و امنیتی در خلیج فارس تثبیت می‌کنند و به آنکارا امکان می‌دهند تا نفوذ خود را از سطح سیاسی به سطح ساختاری ارتقاء دهد.
۴. پیام‌های ضمنی سفر: بازتعریف توازن منطقه‌ای
این سفر، حامل پیام‌های سیاسی آشکاری به بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است:
از یکسو ترکیه به دنبال انتقال پیام آمادگی برای تبدیل شدن به شریک امنیتی قابل اعتماد در حفاظت از حاکمیت کشورهای عربی و نقشآفرینی بیشتر در حفظ ثبات منطقه به کشورهای خلیج فارس است. این کشورها پس از حمله رژیم صهیونیستی به رهبران گروه حماس در خاک قطر و نقض حاکمیت این کشور به شدت نسبت به تداوم تجاوزات این رژیم و مسئولیت‌پذیری و قابل اعماد بودن ایالات متحده به عنوان یک شریک نظامی- امنیتی دچار نگرانی و تردید شدهاند و طبیعتاً جستجوی شرکای جدید امنیتی به بخشی از راهبرد دفاعی این کشورها تبدیل شده است چنانکه توافق نظامی عربستان سعودی با پاکستان برای ایجاد چتر دفاع هسته‌ای بر ریاض در همین برهه صورت گرفت.
از سوی دیگر ترکیه با این سفر به رقبای منطقه‌ای اعلام کند که آنکارا در حال گسترش حوزه نفوذ خود است. اردوغان با این سفر، تلاش کرد نشان دهد که ترکیه نه‌تنها در بحران‌ها، بلکه در طراحی آینده منطقه نیز حرفی برای گفتن دارد. این پیام، به‌ویژه در شرایطی که برخی بازیگران منطقه‌ای درگیر تنش‌های داخلی یا رقابت‌های فرسایشی هستند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
۵. ترکیه و نظم نوین خاورمیانه
تحلیلگران معتقدند که ترکیه پس از توافق العلا و روند عادی‌سازی‌ها، رویکرد جامع‌تری در سیاست خلیج فارس اتخاذ کرده است. این رویکرد به آنکارا امکان داده تا با وجود اختلاف نظر در مواضع طرف‌های مختلف، روابط متوازنی با آنها برقرار کند.
مصطفی یتیم، استاد دانشگاه و تحلیلگر سیاسی در گفتگو با الجزیره، معتقد است که جایگاه ترکیه به‌عنوان کشوری متعادل و مؤثر در دستیابی به ثبات منطقه‌ای در سیستم خلیج فارس رو به افزایش است. او تأکید می‌کند که ترکیه با بهره‌گیری از دیپلماسی چندلایه، توانسته است همزمان با حفظ روابط با ایران، اسرائیل، کشورهای عربی و غرب، نقش میانجی‌گرانه و سازنده‌ای ایفا کند.
در شرایطی که منطقه در حال تجربه تحولات ژئوپلیتیکی عمیق است، اردوغان تلاش دارد زیر سایه نزدیکی روابط با ترامپ، با ترکیب دیپلماسی بشردوستانه، همکاری‌های اقتصادی و پیوندهای امنیتی، جایگاه ترکیه را به‌عنوان بازیگری متعادل و مؤثر تثبیت کند.
نتیجه‌گیری: اردوغان و معماری مرحله پساجنگ
سفر اردوغان به کویت، قطر و عمان را باید بخشی از تلاش گسترده‌تر ترکیه برای بازتعریف نقش خود در نظم در حال تغییر منطقه دانست. آنکارا با بهره‌گیری از فرصت‌های دیپلماتیک، اقتصادی و امنیتی، در پی آن است که نه‌تنها در بازسازی غزه، بلکه در شکل‌دهی به ترتیبات سیاسی و امنیتی آینده منطقه، نقشی کلیدی ایفا کند.
این سفر، نقطه عطفی در دیپلماسی منطقه‌ای ترکیه است؛ سفری که فراتر از دیدارهای رسمی، حامل پیام‌هایی راهبردی برای آینده منطقه است. اردوغان با این سفر، تلاش کرد ترکیه را به‌عنوان معمار مرحله پساجنگ معرفی کند؛ نقشی که اگر با حمایت شرکای خلیج فارس همراه شود، می‌تواند جایگاه آنکارا را در معادلات منطقه‌ای به‌طور چشمگیری ارتقاء دهد.
