پایگاه تحلیلی الوقت - چین و ایران به عنوان دو شریک اقتصادی و سیاسی به تازگی توافق کردهاند که روابط ریلی خود را هم گسترش دهند. دو روز پیش در دیدار مدیرعامل راهآهن ایران با رئیس راهآهن چین، بر افزایش تعداد قطارهای کانتینری بین دو کشور تاکید شد. گسترش روابط پکن-تهران در اوج فشارهای بینالمللی غرب علیه ایران بازتاب دهنده روابط مستحکم ایران و چین است. روابطی که باعث شده حتی سرسختترین تحریمها را نیز پشت سر گذارد.
چرایی حمایت از ایران در سیاست خارجی چین
با مراجعه به گزارشها و تحلیل کارشناسان چینی، میتوان نگاه جامعتری درباره چرایی حمایت چین از ایران در اوج تحریمها داشت. منابع چینی معتقدند که دولت این کشور سه هدف ملی اساسی را برای این کشور تعریف کرده است: دستیابی به نوسازی، اتحاد مجدد ملت و حفظ صلح جهانی. با این حال به نظر میرسد که از میان این سه هدف، اولویت اصلی دولت چین، نوسازی و توسعه اقتصاد داخلی خود است.
در مقدمه قانون اساسی جمهوری خلق چین هم آمده است که: «وظیفه اساسی ملت در سالهای آینده، تمرکز تلاش خود بر نوسازی سوسیالیستی است.» این تأکید بر نوسازی که به طور کلی به معنای توسعه اقتصادی است، ایجاب میکند که برای دولت چین اهداف اقتصادی بر سایر اهداف اولویت داشته باشد و با توجه به اهمیت اقتصاد در سیاست خارجی چین، پکن تلاش گستردهای برای حفظ شرکای اقتصادی خود از جمله ایران دارد. روابط اقتصادی چین در نظام بینالملل نشان میدهد که پکن هم بدنبال آن است تا بازار کالاهای مصرفی کشورهای صنعتی غربی را بدست گیرد و هم منابع وارداتی کشورهای هممرز خود را تامین کند و هم موقعیت خود در غرب آسیا به عنوان مرکز انرژی دنیا حفظ کند. بی تردید در این میان نفت ایران یکی از جذابیتهایی است که چین حتی در دوران تحریم نیز نمیتواند آن را نادیده بگیرد. در واقع چین معتقد است که در سیاست خارجی خود بایستی به نوعی تعادل همه جانبه دست یافت، زیرا پیگیری توسعه اقتصادی بدون روابط همه جانبه متعادل با همه طرفها امکان پذیر نیست. در این میان چین با وجود رابطه با آمریکا نمیتواند در روابط خود با ایران چالش ایجاد کند و از این رو پکن همواره تلاش کرده تا در اوج تحریمها، همچنان امکان خرید نفت خود از بازار ایران را حفظ کند.
نقش اقتصاد در پیوند پکن-تهران
چین، با پایبندی به دیپلماسی همهجانبه خود، در سالهای اخیر به سرعت روابط خود با ایران را تقویت کرده است. در سال ۲۰۰۶، چین به بزرگترین شریک تجاری ایران تبدیل شد و این جایگاه را از ژاپن گرفت. چین همچنین به طور فعال در ایران سرمایهگذاری کرده است. از این نظر، چین در تضاد کامل با ژاپن است که در سال ۲۰۰۶ به دلیل فشار واشنگتن برای تشدید تحریمها علیه ایران، سهم سرمایهگذاری خود در میدان نفتی آزادگان ایران را به شدت کاهش داد.
توسعه سریع اقتصادی، افزایش چشمگیر تقاضای انرژی در چین را به دنبال داشته است و ایران، با ذخایر غنی نفت و گاز طبیعی خود، به یک تأمینکننده کلیدی انرژی برای چین تبدیل شده است. در حالی که ژاپن، اروپا و سایر کشورهای آسیای شرقی در همه سالهای گذشته با تشدید تحریمها در حال خروج از ایران بودهاند، چین با سیاست خارجی همهجانبه خود، برای پر کردن این خلأ و تأمین منابع انرژی مورد نیازش به تهران نزدیک تر شده است. بررسیها نیز نشان میدهد که رکوردشکنی ایران در صادرات نفت به چین و دستیابی به عدد 1.494 میلیون بشکه در روز باعث شده در سال 2024 ایران به بزرگترین تامینکننده دریایی نفت چین تبدیل شود. در سال 2024 بعد از ایران سه کشور عربستان، روسیه و عراق در جایگاه دوم تا چهارم بزرگترین تامینکننده نفت چین قرار گرفتند. نکته جالب اینکه در سال 2023 ایران بعد از عربستان و روسیه سومین تامینکننده بزرگ نفت چین بود.
چین از فوریه ۲۰۲۱ متعهد به ۴۰۰ میلیارد دلار سرمایهگذاری مستقیم خارجی در ایران طی ۲۵ سال در ازای خرید نفت از ایران شد و از آن زمان به طور پیوسته واردات نفت چین از ایران افزایش پیدا کرده است. طبق گزارشها، این توافق شامل تعهدات همکاری امنیتی نیز بوده است. ماهها بعد، سازمان همکاری شانگهای (SCO) به رهبری چین، ایران را به عنوان یک کشور عضو تأیید کرد. اسکات بسنت، وزیر خزانهداری آمریکا در ماه مارس تائید کرده بود که چین اکنون بزرگترین واردکننده نفت ایران است و در حالی که تهران با تحریمهای آمریکا روبرو است، چین یک «راه نجات اقتصادی» برای تهران فراهم کرده است. بیش از ۹۰ درصد از صادرات نفت ایران در سالهای ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵ به مقصد چین بوده است. در ماه مه ۲۰۲۵، واشنگتن چندین پالایشگاه «تیپات» چینی را که به گفته وزارت خزانهداری صدها میلیون دلار نفت خام ایران را خریداری و پالایش میکنند، تحریم کرد.
از دیدگاه ایران نیز، چین به شریک مهمی تبدیل شده است. ایران توانسته است مجموعهای از کالاهای چینی، از جمله مواد لازم برای برخی فعالیتهای صلح آمیز هستهای، تجهیزات الکتریکی، فعالیتهای نفتی و انرژی و خودرو را طی دو دهه گذشته وارد کند، بدون آن که تحریمهای آمریکا بتوانند مانعی ایجاد کنند. واقعیت هم این است که چین و ایران به دلیل ارتباطشان از طریق جاده ابریشم، سابقه طولانی تعامل تجاری دارند و با توجه به این رابطه نزدیک، چین بر لزوم حل و فصل مسالمتآمیز مسئله هستهای ایران تأکید کرده است.
3فصل مشترک امنیتی در روابط پکن-تهران
در عین حال، فراتر از مسائل اقتصادی، روابط چین و ایران در سه موضوع بسیار برجسته بوده است:
حمایت چین از برنامه موشکهای بالستیک ایران
چین اندکی پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹، جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت و در دهه ۱۹۸۰ در طول تحریمهای ایالات متحده ، موشک و سلاح در اختیار ایران قرار داد. حداقل یکی از سیستمهای موشکی که تهران در سال ۲۰۲۰ برای هدف قرار دادن نیروهای آمریکایی در عراق استفاده کرد، شامل فناوری حاصل از این همکاری بلندمدت با چین بود. وزارت خزانهداری آمریکا هم سال گذشته نهادهایی را در چین که در تهیه پیشسازهای سوخت موشکهای بالستیک و قطعات هواپیماهای بدون سرنشین دخیل بودند، تحریم کرد. این تحریم نشان داد که چین در توسعه فناوری موشکی از ایران حمایت میکند.
همکاری دریایی منظم با ایران
در سال ۲۰۱۶، شی جین پینگ، رئیس جمهور چین، سفری رسمی به ایران انجام داد و توافقنامههایی را امضا کرد که زمینه دیپلماتیک ارتقای روابط تا سال ۲۰۲۱ را فراهم میکرد. ارتش آزادیبخش خلق چین (PLA) در سال ۲۰۱۹ از وزیر دفاع ایران دعوت کرد تا در مورد گسترش روابط دفاعی و بازدید از تأسیسات و کشتیهای دریایی گفتگو کنند. چین، ایران و روسیه یکسری رزمایشهای دریایی مشترک موسوم به کمربند امنیتی دریا را در سالهای ۲۰۱۹ ، ۲۰۲۲ ، ۲۰۲۳ ، ۲۰۲۴ و مارس ۲۰۲۵ برگزار کردند.
حمایت چین از یمن
در ماه آوریل، روزنامه وال استریت ژورنال گزارش داد که شرکت ماهوارهای چینی چانگ گوانگ ستلایت، دادههای ماهوارهای را در اختیار نیروهای یمنی قرار داده و به آنها در هدفگیری منافع ایالات متحده کمک کرده است. واشنگتن این موضوع را از مدتها قبل مطرح کرده بود و برای غرب نیز حمایت چین از دولت صنعا موضوعی پنهان نیست. در واقع یمن تبدیل به فصل مشترک سیاست خارجی چین و ایران شده است.