الوقت- فتح الله گولن که زمانی تلاش کرد تا حزب عدالت و توسعه به قدرت برسد در ادامه از راه در پیش گرفته شده از سوی دولت اردوغان، چندان رضایت نداشته و قصد به چالش کشیدن دولت برای عقب نشینی از مواضع خود یا استعفای نخست وزیر را دارد. موضوعی که با نفوذ عمیق گولن در سیستم قضایی و پلیس این کشور چالشی بزرگ را برای اردوغان و سیاست‌های وی به همراه داشت. به همین دلیل اردوغان تلاش می کند از طریق راه های مختلف، قدرت گولن و جماعت خدمت را در ترکیه کاهش دهد. این در حالیست که جماعت گولن نیز بعداز اعتراضات پارگ گزی، دو راهبرد را به طور همزمان برای تضعیف جایگاه اردوغان پیگری کرده است:
1. جریان گولن سعی کرده طیف میانه رو حزب عدالت و توسعه را برای فاصله گرفتن از بلند پروازی های اردوغان قانع کند.
2. جریان گولن تلاش کرده با توسل به برخی از پروندهای جنجالی علیه حزب حاکم، یک موازنه برای کنترل رفتارهای تهاجمی اردوغان ایجاد کند.
این اقدامات در حالی صورت گرفته که اردوغان نیز به طرق مختلف سعی کرده جریان گولن را باچالش مواجه نماید. از جمله اقدامات اردوغان در این خصوص می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. اعطای پروژه های اقتصادی به موسیاد و ممانعت از حضور توسکون در طرح های عظیم اقتصادی و عمرانی: این انجمن به عنوان فرماندهی اقتصادی و مالی گروه گولن محسوب می شود و در سال های گذشته موفق شده در بسیاری از حوزه های اقتصادی ترکیه نفوذ کند. با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، اردوغان از نخبگان اقتصادی مسلمان حمایت کرد. به نحوی که قراردادهای دولتی به حامیان حزب عدالت و توسعه واگذار شد که بسیاری از آنها وابسته به نظام نقشبندیه و شبکه گولن بودند. بدنه اصلی این نخبگان اقتصادی را تجار کوچک و متوسطی تشکیل می دادند که از حاشیه آناتولی به مراکز شهری مهاجرت کرده بودند. اکثر انها در دوره اوزال به طبقه متوسط جدید شهری به ویژه در استانبول مبدل شده بودند.
در سال هایی که روابط حزب عدالت و توسعه و جریان گولن خوب بود، میان موسیاد و توسکون نوعی ائتلاف برقرار بود و آنها توانستند به کمک هم توسیاد را از بسیاری از حوزه های اقتصادی و تجاری خارج کنند. به نحوی که اعضای توسکون، نخست وزیر و رئیس جمهور ترکیه را در سفرهای رسمی خارجی همراهی می کردند و شبکه وابسته به خود را برای تامین سرمایه گذاری و تجارت خارجی دولت در سایر کشورها از آفریقا تا شرق آسیا به کار می‌گرفتند. با این حال پس از بروز اختلاف میان جریان گولن و اردوغان، توسكون در رقابت با موسیاد، به توسیاد نزدیك شده است. در واقع اردوغان بسیاری از پروژه های تجاری، عمرانی و سودآور را به موسیاد واگذار کرده و توسکون را از بهره تجاری در بسیاری از زمینه ها منع کرده است. همچنین در سفرهای خارجی اردوغان عموما اعضای موسیاد وی را همراهی می کنند. این امر در شرایطی صورت می گیرد که پیشتر اعضای توسکون از چنین جایگاهی برخوردار بودند و موفق شده بودند به لطف همراهی نخست وزیر در سفرهای خارجی، حوزه فعالیت های اقتصادی خود را گسترش دهند.
2. تعطیلی کلاس‌های خصوصی گولن به بهانه اصلاحات در سیستم آموزشی ترکیه: در 10 اسفند 1392 (01 مارس 2014) مجلس ترکیه به تعطیلی کلاس‌های خصوصی و تقویتی گولن رای داد. در حالی که میلیون‌ها دانش آموز برای آمادگی امتحانات ورود به دانشگاه، در این کلاس‌های خصوصی تحصیل می‌کنند، براساس قانون مصوبه پارلمان ترکیه، این کلاس‌ها از اول سپتامبر ۲۰۱۵ تعطیل خواهند شد. به این ترتیب درآمد اصلی جنبش گولن که از این کلاس‌ها تامین می‌شود، از بین خواهد رفت.
3. توجه به سایر نهادهای آموزشی: دولت اردوغان طی سال های اخیر سعی کرده توجه زیادی به دانش اموختگان سایر نهادهای آموزشی نماید تا از این طریق رشد فزاینده مدارس گولن را متوقف نماید. به عنوان نمونه، اختلاف زیاد میان دانش آموزانی که برای امام جماعت یا خطیب آموزش می بینند و تعداد موقعیتهای شغلی اجتماعی در دسترس، بیانگر این است که مدارس امام خطیب برای پیشرفت برنامه اجتماعی گسترده شکل گیری مجدد جامعه ترکیه به کار می روند.
یک تحقیق موسسه رند در سال 2008 در مورد رشد اسلام سیاسی در ترکیه بیانگر این است که دولت، فارغ التحصیلان مدارس امام خطیب را در بخش های دولتی و شرکت های وابسته به دولت در تمامی سطوح مسئولیتی به کار گمارده است. این امر نشان می دهد که پیشرفت فارغ التحصیلان امام خطیب دردستگاه های دولتی نه تنها باعث تغییر در تعادل سکولار ـ مذهبی در ساختار حاکمیت ترکیه خواهد شد ، بلکه عملا راه پیشرفت را برای فارغ التحصیلان مدارس جریان گولن می بندد. این در حالیست که جریان گولن تلاش کرده از راه های مختلف، فارغ التحصیلان مدارس خود را به سمت ادارات و نهادهای دولتی سوق دهد تا بتواند در آینده از نفوذ انها استفاده کند.
4. پاکسازی دستگاه های قضایی، امنیتی و پلیس از عناصر وابسته به جریان گولن: دولت اردوغان پس از علنی شدن اختلافات خود با گولن، ظرف چند روز هزاران مامور پلیس و دادستان مسئول پرونده های فساد مالی را از کار برکنار یا به پست های دیگری گماشت. به نحوی که بسیاری از افسران پلیس برکنار شدند و یا با تنزل مقام، ماموریت های جدیدی به آنان محول گشت. همچنین روسای ادارات رسیدگی به جرایم مالی، مبارزه با قاچاق، واحد رسیدگی به جرایم سایبری و سازمان یافته نیز شغلشان تغییر پیدا کرد. علاوه بر این روسای پلیس و دادستان های چند شهر مهم ترکیه نیز تغییر کردند.
5. ممانعت و اعمال محدودیت برای رسانه های جریان گولن: اردوغان به خوبی می داند که یکی از پایه های قوی جریان گولن، قدرت رسانه ای آن است. به همین دلیل نیز به انحاء مختلف قصد دارد نفوذ و قدرت رسانه ای جریان گولن را کاهش دهد.
به عنوان نمونه، در خرداد 1393، شورای عالی نظارت بر رادیو و تلویزیونهای ترکیه که عالی ترین مرجع نظارتی بر رسانه های دیداری این کشور بشمار می رود، شبکه تلویزیونی اس. تی. وی را که به جماعت گولن مخالف دولت آنکارا تعلق دارد ، به اتهام توهین به رجب طیب اردوغان نخست وزیر این کشور جریمه کرد. این شبکه تلویزیونی به اتهام پخش شکایت یک افسر بازنشسته در بخش اخبار سراسری این شبکه تلویزیونی به پرداخت بیش از 35 هزار دلار جریمه نقدی محکوم شد. این شورا در ماه های قبلی نیز به برخی از شبکه های تلویزیونی ترکیه به اتهام پخش اخبار مرتبط با مبارزه با عملیات فساد مالی و ارتشاء اخطار کتبی داده بود.
6. ارتقاء جایگاه سازمان دیانت: سازمان دیانت (اداره کل امور دینی) که ریاست آن بر عهده مهمت گورمز است، زیر نظر دفتر نخست وزیر فعالیت می کند. بودجه آن که در دهه گذشته بصورت تصاعدی افزایش یافته، برای سال 2014 به تقریباً 5/5 میلیارد لیر ترکیه (در حدود سه میلیارد دلار) رسیده است. برای معلوم شدن ابعاد این بودجه باید گفت که این رقم بالاتر از بودجه 37 وزارتخانه و بیش از مجموع بودجه هشت وزارت است. در طول یک دهه اخیر تعداد کارکنان این سازمان از 74000 به 141000 رسیده است. شخص مدیرکل کسی است که در جامعه سنی مذهبان برای انتخاب ائمه جمعه و دیگر کارکنان مساجد در سطح کشوری و بین المللی اختیار تام دارد. حتی متن خطبه های نماز جمعه به دست مدیرکل نوشته می شود. هرجایی که «ترک ها مستقر باشند» شبکه مدیرکل بصورت گسترده و انبوه وجود دارد.
بنا بر بسیاری از شواهد، در زمان مبارزات انتخاباتی، بسیاری از افراد سازمان دیانت، برای حزب عدالت و توسعه فعالیت می کنند. به عنوان مثال، پیش از انتخابات شورای شهر در 30 مارس، ادعاهایی مطرح شد مبنی بر اینکه خطبه های نماز جمعه – که توسط سازمان دیانت تهیه و در تمام مساجد پخش می شود- نمازگزاران را به رای دادن به حزب عدالت و توسعه تشویق کرده اند. حتی نخبگان محافظه کار نیز اظهار نگرانی کردند و دلایل شان را مبنی بر اینکه به چه دلیل مدیر امور دینی باید از سیاست دور باشد، اعلام کردند.
علاوه بر این رئیس سازمان دیانت تاکنون هرگز علیه اقدامات یا بیانات حکومت حرفی نزده است. به همین دلیل نخبگان و سیاستمداران مخالف اردوغان، از زمان ماجرای اختلاس 17 دسامبر نسبت به سکوت ریاست سازمان دیانت در موضوع فساد اعتراض کرده اند.
به این ترتیب در شرایطی که ریاست سازمان دیانت زیر تیغ انتقادات است که چرا اقدامات و سیاست های اجرایی حزب عدالت و توسعه را نقد نمی کند، به نظر می رسد که اردوغان با ائتلاف با سازمان دیانت و حمایت از آن، قصد دارد روندی از اسلام را گسترش دهد که در وهله نخست بوسیله دولت کنترل می شود و در وهله دوم به تقابل با جریان های غیر رسمی نظیر جریان گولن می پردازد.
بنابراین باید گفت که در حالي كه هم‌اكنون دو طرف به تقابل و رقابت آشكار با يكديكر مي‌پردازند و پيش‌بيني مي‌شود اين رقابت در آينده نزديك هم ادامه پيدا كند، اما به نظر مي‌رسد در درازمدت هيچ يك از طرفين قادر به حذف طرف مقابل نباشد. علاوه بر اين ممكن است هر دو طرف در مقاطعي به همكاري نزديك با يكديگر نياز داشته باشند. به خصوص كه در شرايط فعلي، تحركات اجتماعي زيادي نظير تحولات كردي، بيداري علويان، بازبين‌نگرهاي طريقتي، قدرت‌طلبي سكولارها و... در جامعه تركيه در حال جريان است و هر يك از آنها مي‌تواند يكبار ديگر منافع حزب عدالت و توسعه و جريان گولن را به يكديگر نزديك نمايد.
شعیب بهمن
