الوقت- دگرگونی سیاسی در روابط ایران و عراق از دشمنی به اتحاد در سالهای پس از سقوط رژیم بعث عراق، تبدیل شدن عراق به بخش مهم و پل کریدوری محور مقاومت در سالهای پس از ظهور داعش و در ادامه در پیش گرفتن سیاست اولویت همسایگی در روابط خارجی ایران به دلیل سیاستهای تحریمی غرب در موضوع هسته‌ای، همگی دست در دست هم داد تا امروزه بغداد و تهران به دو شریک تجاری مهم تبدیل شوند که توانسته‌اند در اکثر زمینه‌های اقتصادی به همکاری بپردازند.
با این حال با گذشت بیش از دو دهه از سیر صعودی روند همکاری‌های دو کشور، علی رغم ظرفیت‌های بالا و سودآور مشارکت در بخش نفت و گاز، این بخش در مجموعه شراکت اقتصادی دوجانبه مغفول مانده است که به نظر می‌رسد با سفر اخیر محسن پاکنژاد، وزیر نفت ایران به عراق گامی مهم در جهش همکاری‌های نفتی و گازی برداشته شود.
پاکنژاد در سفر اخیر خود به بغداد، با مقامات عالی رتبه عراقی از جمله حیان عبدالغنی، وزیر نفت عراق، و محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر این کشور، دیدار و گفت‌وگو کرد. این سفر با هدف تقویت همکاری‌های دوجانبه در حوزه انرژی، به‌ویژه در بخش‌های نفت، گاز، پتروشیمی و توسعه میادین مشترک، انجام شد.
رسانههای عراقی که این سفر را به صورت پررنگ پوشش دادند از امضای یادداشت تفاهم و تفاهم نامه هایی برای تقویت همکاری های نفتی و تبادل دانش و تکنولوژی بین دو کشور به ویژه در زمینه اکتشافات فراساحلی و انتقال گاز از میادین مرزی عراق به ایران با هدف تامین سوخت نیروگاه‌های گاز مایع (LNG) خبر داده‌اند.
توافقات و قراردادهای کلیدی
اصلی‌ترین مجورهای مذاکرات طرفهای ایرانی و عراقی در زمینه تمایل به تسهیل و توسعه همکاری‌های دو کشور در حوزه‌های مربوط به انرژی بوده است. در این باره وزیر نفت ایران با تأکید بر اینکه توسعه میادین مشترک نفتی به نفع هر دو کشور است و می‌تواند امنیت انرژی منطقه را افزایش دهد از اعلام آمادگی ایران برای استفاده از تجربیات و فناوری خوددر جهت گسترش همکاری‌های استراتژیک با عراق در حوزه انرژی خبر داد.
حیان عبدالغنی السواد معاون نخست وزیر در امور انرژی و وزیر نفت عراق نیز خاطرنشان کرد: در این دیدار چشم‌انداز همکاری مشترک بین دو کشور مورد بحث و بررسی قرار گرفت. وی تصریح کرد: دو طرف نشستی برگزار کردند که در آن سازوکارهای همکاری دو کشور در بخش‌های مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفت و تفاهم‌نامه‌ها و قراردادهایی در زمینه تبادل تخصص و همکاری‌های مشترک به امضا رسید که در راستای منافع دو کشور باشد. السواد خاطرنشان کرد که "عراق پروژه های سرمایه گذاری گازی امیدوارکننده ای دارد و برای دستیابی به خودکفایی در مشتقات نفتی تلاش می کند."
تفاهم‌نامه‌های مذکور شامل:
1- تمدید قرارداد و افزایش صادرات گاز ایران به عراق: با توجه به نیاز شدید عراق به گاز برای تولید برق، دو طرف بر تداوم و افزایش قراردادهای موجود تأکید کردند.
2- مشارکت فنی و سرمایه‌گذاری مشترک در توسعه میادین مشترک نفتی: از جمله میدان سندباد در استان بصره که بخشی از آن در آب‌های مرزی ایران و عراق در غرب کارون قرار دارد. ذخایر برآورد شده این میدان نفتی بزرگ که در ایران «یادآوران» نام دارد در حال حاضر، 34 میلیارد بشکه تخمین زده می‌شود. در سمت ایران توسعه این میدان نفتی از سال ۲۰۰۸ آغاز شد، اما در سمت عراق، توسعه این میدان نفتی از سال ۲۰۱۳ با حفر چاه‌های اکتشافی کلید خورد.پیشتر شرکت‌های چینی پروژه توسعه و برداشت از این میدان نفتی را برای طرف عراقی در دست داشتند اما همچنان عراق در برداشت نفت از این میدان مشترک ناکام بوده است.
3- همکاری در حوزه پالایش و پتروشیمی: ایران آمادگی خود را برای مشارکت در مدرنیزه‌سازی پالایشگاه‌های عراق و توسعه پروژه‌های پتروشیمی، به‌ویژه در بصره و کرکوک اعلام کرد.
4- حل چالش‌های مالی و بانکی: با توجه به تحریم‌های آمریکا، دو طرف به دنبال راهکارهای جایگزین برای تسهیل مبادلات مالی بودند.
مزیت‌های همکاری ایران و عراق در حوزه انرژی
1- امنیت انرژی عراق: با توجه به مشکلات عراق در تأمین پایدار گاز و برق، همکاری با ایران به ثبات انرژی این کشور کمک می‌کند.
2- کاهش هزینه‌های تولید: استفاده از زیرساخت‌های موجود ایران (مانند خطوط لوله) هزینه‌های انتقال انرژی را کاهش می‌دهد.
3- توسعه میادین مشترک: بهره‌برداری مشترک از میدان‌هایی مانند سندباد، سود اقتصادی دوچندانی برای هر دو کشور دارد.
4 -خروج تدریجی عراق از وابستگی به غرب: عراق به دنبال کاهش فشارهای آمریکا و گسترش شرکای تجاری خود است و ایران گزینه مناسبی برای این تنوع‌بخشی محسوب می‌شود.
تأثیر تمایل عراق به کاهش وابستگی به آمریکا در توافقات با ایران
با توجه به تنش‌های سیاسی عراق با آمریکا و تمایل بغداد به کاهش وابستگی به دلار و سیستم مالی غربی، همکاری با ایران به عنوان کشوری که خود تحت تحریم است، می‌تواند راهکاری عملی برای عراق باشد. این موضوع در مذاکرات اخیر مشهود بود، به‌ویژه در بخش استفاده از مکانیسم‌های مالی جایگزین مانند مبادلات ارزی غیردلاری.
در این رابطه حیان عبدالغنی وزیر نفت عراق گفت: "عراق به دنبال تنوع بخشیدن به شرکای خود در حوزه انرژی است و ایران یک شریک مهم برای ما محسوب می‌شود." وی ادامه داد: "ما به دنبال کاهش وابستگی به یک منبع خاص هستیم و همکاری با ایران در این مسیر کمک‌کننده خواهد بود."
سلطه مالی آمریکا بر بخش درآمدهای نفتی عراق همواره عامل اختلال در سیستم ارزی و حتی روابط خارجی و سیاستهای داخلی بغداد به حساب آمده است.
این سلطه به زمان جرج بوش در سال 22 می 2003 باز می‌گردد. قطعنامه 1483 شورای امنیت به ایجاد صندوق توسعه برای عراق برای مدیریت درآمدهای نفتی عراق رای داد که از آن پس تمام درآمدهای حاصل از فروش نفت عراق مستقیماً به حسابی در بانک فدرال رزرو نیویورک ( بانک های آمریکایی جی پی مورگان و سیتی) واریز می‌شود سپس عراق این درآمدها را از طریق وزارت خزانه داری آمریکا به صورت پرداختی به دلار نیز دریافت می‌کند.
جالب آنکه در قطعنامه 1483 از فدرال رزرو آمریکا به عنوان متولی وجوه عراق نامی برده نشده است. در واقع، این قطعنامه به طور مشخص تصریح می کرد که صندوق توسعه عراق باید «در اختیار بانک مرکزی عراق باشد»، اما پل برمر حاکم نظامی عراق در آن برهه، به طور یکجانبه تصمیم گرفت این حساب را در بانک فدرال رزرو نیویورک نگه دارد.
در سالهای اخیر کمیته مالی پارلمان عراق بارها خواهان تغییر این روش است تا پس از 20 سال به «سلطه مالی آمریکا» و تحریم های گاه و بیگاه اعمال شده از سوی آمریکا علیه بانک های عراقی خاتمه دهد اما هر بار با تهدیدات واشنگتن این خواسته محقق نشده است. برای مثال در ژوئیه 2024، بانک مرکزی عراق تحت فشار شدید فدرال رزرو آمریکا، تمامی معاملات خارجی با یوان چین را به حالت تعلیق درآورد. اقدامی که با هدف رهایی از محدودیت‌های مالی سختگیرانه ایالات متحده صورت گرفته بود. حتی آمریکا قطعنامه 1956 شورای امنیت مصوب سال 2010 که مستلزم بسته شدن صندوق توسعه عراق حداکثر تا 30 ژوئن 2011 و انتقال کلیه درآمدها به دولت عراق بود، را نیز نادیده گرفته اند.
آمریکا سلطه بر بخش نفت عراق را مهمترین اهرم فشار بر این کشور می‌داند و هر زمان که احساس کند عراق با اهداف منطقه ای آمریکا همسو نیست، نقل و انتقالات مالی را به تاخیر می اندازد یا کاهش می دهد.
جمع‌بندی
سفر پاکنژاد به عراق نشان‌دهنده عمق روابط استراتژیک دو کشور در حوزه انرژی است. با توجه به نیاز عراق به گاز و فناوری ایران و همچنین تمایل تهران برای گسترش بازارهای منطقه‌ای، این همکاری می‌تواند به ثبات اقتصادی و امنیت انرژی هر دو کشور بینجامد. توسعه میادین مشترک، به‌ویژه سندباد، نیز می‌تواند الگویی برای همکاری‌های آینده در منطقه باشد.
