الوقت- هفته سپری شده برای منطقه آسیای مرکزی حاوی تحول مهمی بود که می‌تواند نقشی تعیین کننده در روند چشم‌انداز صلح و ثبات این منطقه داشته باشد. در 31 مارس 2025 (11 فروردین)، رؤسای جمهور تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان در خجند گرد هم آمدند تا توافقنامه هایی را برای تعیین مرزهای رسمی و صدور اعلامیه رسمی دوستی سه کشور امضا کنند. این توافق در ادامه و مکمل تلاش های قبلی برای حل و فصل مسائل مرزی میان سه کشور خواهد که از جمله می‌توان به معاهده مرزی اخیر بین تاجیکستان و قرقیزستان برای پایان دادن به درگیری های طولانی مدت ارضی اشاره کرد. هدف این توافقنامه ها تقویت همکاری های منطقه ای و رسیدگی به اختلافات تاریخی است که به بی ثباتی دامن زده است.
آسیای مرکزی از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی با اختلافات مرزی روبرو بوده است. مناقشات مستمر ارضی بارها منجر به درگیری های محدود نیز شده است.
بر همین اساس، توافق سه‌جانبه خجند میان تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان یکی از مهمترین تحولات در آسیای مرکزی است که پیامدهای ژئوپلتیکی، اقتصادی و سیاسی گسترده‌ای دارد. این توافق در پاسخ به چالش‌های منطقه‌ای مانند مدیریت منابع آبی، تسهیل ترانزیت، توسعه اقتصادی و کاهش تنش‌های مرزی شکل گرفته و می‌تواند مسیر جدیدی برای همکاری‌های منطقه‌ای ایجاد کند.
۱. پیشینه اختلافات میان سه کشور
پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱، آسیای مرکزی با مشکلات متعددی مواجه شد. تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان از جمله کشورهایی بودند که با مرزبندی‌های نامشخص، منازعات بر سر منابع آبی و اختلافات تجاری روبه‌رو شدند. پس از استقلال، تاجیکستان و ازبکستان اختلافاتی بر سر خطوط مرزی داشتند که تا سال ۲۰۱۸ به‌طور کامل حل نشد.
تنش‌های مرزی همواره منبعی برای اختلافات سیاسی و اقتصادی و تجاری بوده اند. تنش‌های مرزی خود به اختلافات سیاسی دامن می‌زد. به طور مثال ترکمنستان در دوره اسلام کریم‌اف (رئیس‌جمهور سابق ازبکستان) روابط محدودی با ازبکستان و تاجیکستان داشت و سیاست انزواگرایانه را دنبال می‌کرد و در این دوران ازبکستان بارها مسیرهای تجاری تاجیکستان را مسدود کرد و حتی در سال ۲۰۱۲ خطوط ریلی میان این دو کشور قطع شد. ترکمنستان نیز تمایل کمی به همکاری اقتصادی با تاجیکستان نشان می‌داد و بیشتر بر روابط خود با چین و روسیه متمرکز بود.
در کنار اختلافات مرزی مسئله آب و انرژی همواره به عنوان یک فاکتور بحران‌زا در روابط کشورهای آسیای میانه عمل کرده است.
رودخانه‌های سیردریا و آمودریا دو منبع حیاتی برای تأمین آب و انرژی در آسیای مرکزی هستند. در سالهای اخیر تاجیکستان، به‌عنوان کشور بالادستی، با احداث سدهای بزرگ مانند راغون، موجب نگرانی ازبکستان و ترکمنستان شده بود. ازبکستان وابسته به این منابع آبی برای کشاورزی است و در گذشته بارها مخالفت جدی خود را با سدسازی‌های تاجیکستان اعلام کرده بود.
۲. محتوای توافق سه‌جانبه خجند
در سالهای اخیر، به‌ویژه پس از تغییرات در رهبری ازبکستان و تلاش برای حل اختلافات منطقه‌ای، این سه کشور توافقی را برای تقویت همکاری‌های اقتصادی، کاهش تنش‌های مرزی و مدیریت پایدار منابع طبیعی امضا کردند.
الف. مدیریت منابع آبی و انرژی
توافق بر سر همکاری‌های آبی و انرژی را باید یکی از مهمترین ابعاد توافق خجند دانست که در آن تعهداتی برای رفع نگرانی‌های آبی و انرژی میان سه کشور در نظر گرفته شده است از جمله:
- توافق برای بهره‌برداری مشترک از رودخانه‌های منطقه و کاهش تنش‌ها بر سر سدسازی
- تعهد تاجیکستان به مدیریت بهینه آب و ارائه تضمین‌هایی برای جلوگیری از بحران کم‌آبی در ازبکستان و ترکمنستان
- سرمایه‌گذاری ازبکستان و ترکمنستان در پروژه‌های برق‌آبی تاجیکستان به‌منظور ایجاد تعادل میان تأمین آب و انرژی
ب. همکاری اقتصادی و تجاری
آسیای مرکزی به دلیل برخورداری از موقعیت ژئوپلتیکی مهم در مسیر کریدورهای ترانزیت زمینی مهم دسترسی شرق به غرب و شمال به جنوب، در سالهای اخیر مورد توجه پروژه‌های بزرگ اقتصادی و تجاری قدرت‌های اقتصادی از جمله چین و روسیه و هند و اروپا بوده است. در این زمینه نقش آسیای مرکزی در پیشبرد پروژه بزرگ چینی کمربند جاده بسیار قابل توجه است. این در حالی است که با شروع جنگ در اوکراین و تحریم‌های اقتصادی غرب علیه روسیه، بر میزان اهمیت مسیر ترانزیتی آسیای مرکزی افزوده شده و این موضوعات به نوبه خود موجب شده تا کشورهای منطقه برای بهره‌برداری اقتصادی از این موقعیت تاریخی به ضرورت حل اختلافات بویژه در حوزه‌های مرزی و تقویت همکاری‌های تجاری و گمرکی و ترانزیتی بیشتر پی ببرند. بر این اساس در توافق خجند همکاری‌هاس اقتصادی و تجاری مورد تأکید قرار گرفته است که می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاهش تعرفه‌های گمرکی و تسهیل ترانزیت کالا
- افزایش حجم تجارت میان سه کشور که در سال ۲۰۲۲ به حدود ۱.۸ میلیارد دلار رسید (طبق آمار رسمی)
- ایجاد مناطق تجاری آزاد و سرمایه‌گذاری مشترک در بخش‌های صنعتی و کشاورزی
- بهبود خطوط ریلی و جاده‌ای میان سه کشور، از جمله پروژه‌های اتصال تاجیکستان به مسیرهای حمل‌ونقل بین‌المللی
- افزایش همکاری‌ها برای اتصال ریلی تاجیکستان به ترکمنستان از طریق ازبکستان
در نتیجه این توافقات ازبکستان و تاجیکستان می‌توانند از مسیرهای ترکمنستان برای دسترسی به دریای خزر استفاده کنند، که هزینه حمل‌ونقل کالاهای صادراتی را کاهش می‌دهد لذا پیش‌بینی می‌شود که حجم تجارت سه‌جانبه تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۳ میلیارد دلار در سال برسد.
ج. امنیت مرزی و همکاری نظامی
در توافق خجند به گسترش همکاری‌های نظامی و امنیتی نیز توجه شده است که شامل: ایجاد گشت‌های مشترک مرزی برای جلوگیری از قاچاق و افزایش امنیت و امضای توافقنامه‌های اطلاعاتی و امنیتی برای مقابله با تهدیدهای مشترک مانند تروریسم و قاچاق مواد مخدر می‌شود.
چالش‌ها و موانع احتمالی
با وجود این تحولات مثبت، خطرات همچنان وجود دارد . درک عمومی از توافقات با نگرانی در مورد امتیازات سرزمینی و مدیریت منابع متفاوت است. مناقشات آب به ویژه در دره فرغانه همچنان یک مشکل مهم است.
همچنین چندین قدرت جهانی از جمله چین، روسیه و آمریکا دارای منافع استراتژیک در این زمینه هستند و افزایش مشارکت خارجی می تواند تصمیم گیری منطقه ای را پیچیده کند. چین احتمالاً به دنبال استفاده از این توافق برای تقویت طرح "کمربند و جاده" خواهد بود اما روسیه ممکن است نگران کاهش نفوذ خود در آسیای مرکزی باشد و تلاش کند از طریق سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) یا اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) نقش خود را حفظ کند.
همچنین توافق مرزی ممکن است با مقاومت مردم محلی مواجه شود، به ویژه در مناطقی که نارضایتی های تاریخی همچنان ادامه دارد. اگر مخالفت ها تشدید شود، می تواند تلاش های اجرایی را تضعیف کند. باید در نظر داشت که کمبود آب در آسیای مرکزی همچنان یک مسئله حیاتی است و هرگونه شکست و یا اجرای ناقص توافقات می‌تواند به تنش ها دامن بزند و اعلامیه خجند را تهدید کند بویژه این موضوع که تغییرات احتمالی در رهبری کشورهای منطقه ممکن است موجب تغییر سیاست‌های همکاری شود.
تهدیدات امنیتی: مناطق مرزی همچنان در برابر افراط گرایی، جنایت سازمان یافته و قاچاق فرامرزی آسیب پذیر هستند. حاکمیت ضعیف و نابرابری های اقتصادی خطرات امنیتی را تشدید می کند.
نتیجه‌گیری
در پایان توافق سه‌جانبه خجند، گامی مهم در جهت تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در آسیای مرکزی است و می‌تواند مدل جدیدی از همکاری اقتصادی و سیاسی را ارائه دهد. بااین‌حال، اجرای موفقیت‌آمیز آن به اراده سیاسی رهبران، اجرای توافقنامه های مرزی، پروژه های اقتصادی و مکانیسم های حل مناقشه، مدیریت اختلافات تاریخی و حمایت بین‌المللی بستگی دارد. اگر این توافق به‌درستی اجرا شود، می‌تواند آسیای مرکزی را از یک منطقه پراختلاف به یک قطب اقتصادی و تجاری تبدیل کند.
