الوقت- در روزهای اخیر، منابع امنیتی عراق از اتخاذ تدابیر سختگیرانه در گذرگاه‌های مرزی با سه کشور اردن و سوریه و حتی گذرگاه مرزی عرعر با عربستان سعودی خبر داده‌اند.
این اقدامات که توسط نیروهای حشد الشعبی در مناطق بیابانی غرب استان الانبار صورت گرفته، واکنشی جدی به تهدیدات باقی‌مانده از گروه تروریستی داعش و سلاح‌های منفجر نشده به جا مانده از آن‌هاست. اما فراتر از یک اقدام امنیتی روزمره، این تدابیر را باید در چارچوبی تاریخی و راهبردی تحلیل کرد؛ چارچوبی که حافظه جمعی مردم عراق، نقش عربستان سعودی در شکل‌گیری داعش، و تجربه بی‌بدیل حشد الشعبی در شکست این گروه را در خود جای داده است.
عملیات گسترده شناسایی و کنترل در مرزها
نیروهای حشد شعبی در بیانیه‌ای اعلام کردند: «تیپ ۱۳ نیروهای حشد شعبی با هماهنگی نیروهای گارد مرزی، استقرار میدانی خود را در ورودی رودخانه فرات به سمت خاک عراق، در حوزه عملیات الانبار، تشدید کردند تا امنیت را تقویت کرده و از هرگونه تلاش برای نفوذ از طریق گذرگاه مرزی جلوگیری کنند».
در این بیانیه افزوده شده که «این عملیات شامل انجام وظایف شناسایی و امنیتی برای تضمین کنترل بر خط اول دفاعی و رصد تحرکات مشکوک در مجاورت رودخانه و صحرای غربی، به عنوان بخشی از تلاش‌های مشترک برای تأمین امنیت گذرگاه‌های مرزی بود».
در همین ارتباط محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق در بازدید از تدارکات امنیتی نیروهای نظامی برای مقابله با نفوذ داعش با اشاره به اینکه وزارت دفاع تخمین می‌زند بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ عضو داعش در مناطق دورافتاده در مرز سوریه و شمال شرقی این کشور حضور دارند، تأیید کرد که سازمان تروریستی داعش دیگر تهدید بزرگی در داخل عراق محسوب نمی‌شود.
نخست وزیر عراق اعلام کرد که بغداد همکاری امنیتی با مقامات جدید دمشق در زمینه‌های مبارزه با تروریسم و مواد مخدر را آغاز کرده است.
او تأکید کرد که یک واحد کوچک از مشاوران نظامی آمریکایی برای نظارت بر مرز سوریه در پایگاه عین الاسد در عراق باقی خواهند ماند.
تأیید نقش نظارتی نظامیان آمریکایی بر مرزهای سوریه و عراق در حالی است که برخی از تحلیلگران و سیاسیون عراقی از مشارکت پشت پرده آمریکا برای احیای داعش سخن می‌گویند و نسبت به تحرکات آمریکا اعلام هشدار کرده‌اند.
در این رابطه، محمد کریم، نماینده مجلس، فاش کرد که «ایالات متحده با دامن زدن به بازگشت فعالیت‌های داعش برای توجیه حضور مداوم نیروهای نظامی خود و نقض توافق برای خروج کامل نیروها با طرف عراقی در پایان سال جاری، شروع به تقویت حضور نظامی خود در منطقه کرده است.»
نابسامانی در سوریه پس از روی کار امدن حکومت مسلحین به سرگردگی جولانی در دمشق از مهمترین زمینه‌های ظهور مجدد داعش در این منطقه محسوب می‌شود.
در این خصوص، یوسف الترکمانی، نماینده مجلس عراق، در گفتگو با المعلومه هشدار داد که داعش به دنبال سوءاستفاده از اوضاع امنیتی آشفته سوریه برای برنامه‌ریزی و فعال کردن هسته‌های خود در داخل عراق است.
ریشه‌های شکل‌گیری داعش در بیابان‌های غربی عراق
ظهور داعش در سال‌های ابتدایی دهه ۲۰۱۰، یکی از نقاط عطف در تاریخ معاصر عراق و منطقه غرب آسیا بود. این گروه تروریستی نخستین بار در بیابان‌های میان عراق، سوریه و اردن شکل گرفت؛ مناطقی که به دلیل خلأ امنیتی، عوارض طبیعی پیچیده و دوری از مراکز حکومتی، بستری مناسب برای تجمع، آموزش و سازماندهی نیروهای افراطی فراهم می‌کردند.
داعش با بهره‌گیری از این جغرافیای خاص، توانست به سرعت گسترش یابد و بخش‌های وسیعی از خاک عراق و سوریه را تحت کنترل خود درآورد. این گسترش، نه‌تنها تهدیدی برای دولت‌های منطقه بود، بلکه امنیت جهانی را نیز با چالش مواجه کرد.
سقوط آخرین دژ داعش در باغوز، شرق سوریه در سال ۲۰۱۹ و سپس کشته شدن ابوبکر البغدادی در اکتبر همان سال، از طریق حمله آمریکایی‌ها به مخفیگاه او در شمال سوریه منجر به نابودی این سازمان نشد، زیرا او یک ساختار سازمانی و چارچوب‌های فکری انعطاف‌پذیر از خود به جا گذاشت که داعش را قادر ساخت بر شوک فروپاشی غلبه کند و تداوم فعالیت خود را تضمین کند.
از نظر نظامی، این سازمان ساختارهای غیرمتمرکزی را حفظ کرد که قادر به انجام حملات پراکنده، تحمل فشار نظامی از طریق تاکتیک‌های جنگ چریکی و گسترش به عرصه‌های جدیدی مانند آفریقا بودند. از نظر ایدئولوژیک، البغدادی میراثی از خود به جا گذاشت و مفهوم «خلافت» را به عنوان یک هدف فی‌نفسه تثبیت کرد و بدین ترتیب انگیزه‌ای اعتقادی برای پیروانش فراهم کرد که فراتر از شکست‌های میدان نبرد بود.
نقش عربستان سعودی در شکل‌گیری و گسیل تروریست‌ها به عراق
حافظه تاریخی مردم عراق به خوبی به یاد دارد که چگونه هزاران تروریست تکفیری از کشورهای عربی، به‌ویژه عربستان سعودی، از طریق مرزهای غربی وارد خاک عراق شدند. این ورود، با هدف ایجاد فتنه مذهبی، براندازی دولت مرکزی و تجزیه‌طلبی صورت گرفت.
از نگاه بسیاری از تحلیلگران و مردم عراق، ایدئولوژی وهابیت سلفی که توسط عربستان سعودی تبلیغ و ترویج می‌شود، به عنوان «سیستم عامل» گروه‌های تکفیری مانند داعش و القاعده عمل کرده است. مدارس، کتاب‌ها و خطیبان وهابی برای دهه‌ها، با تکفیر مسلمانان دیگر مذاهب (به‌ویژه شیعیان) و غیرمسلمانان، زمینۀ فکری و عقیدتی برای خشونت‌های بعدی را فراهم کردند.
گزارش‌های متعدد بین‌المللی و منطقه‌ای، از حمایت مالی، تبلیغاتی و لجستیکی برخی نهادهای سعودی از گروه‌های افراطی پرده برداشته‌اند.
در این میان، گذرگاه مرزی عرعر، به عنوان یکی از نقاط اتصال عراق و عربستان، همواره مورد توجه نهادهای امنیتی بوده است. این گذرگاه، نه‌تنها مسیر عبور زائران و کالاهاست، بلکه در گذشته، محوری برای نفوذ عناصر تروریستی نیز محسوب می‌شده است.
در برهه کنونی نیز با توجه به رشد و تکثیر عناصر تکفیری و داعشی در کشورهای شاخ آفریقا، به طور بالقوه خاک عربستان سعودی می‌تواند مسیری زمینی برای دسترسی تکفیری‌ها به عراق و سوریه باشد.
با سقوط خلافت داعش در عراق و سوریه، این گروهک حضور خود در آفریقا را در هفت منطقه اصلی بازسازی کرده است: مناطق غرب آفریقا، مستقر در حوضه دریاچه چاد؛ منطقه ساحل، که در سراسر مالی، نیجر و بورکینافاسو امتداد دارد؛ مناطق آفریقای مرکزی، موزامبیک و سومالی؛ و بخش‌هایی از الجزایر و تونس، که داعش در آنها به جذب نیرو و اقدامات تبلیغاتی می‌پردازد.
شاخه غرب آفریقا بزرگترین و موثرترین شاخه داعش از نظر نظامی و سازمانی محسوب می‌شود، زیرا همچنان به حملات مکرر علیه جوامع محلی ادامه می‌دهد و از شکنندگی امنیت و ضعف ثبات در منطقه سوءاستفاده می‌کند. برخی تخمین‌ها نشان می‌دهد که منطقه غرب آفریقا بین ۸۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ جنگجوی داعش را در خود جای داده است.
اقدامات پیشگیرانه حشد الشعبی در گذرگاه عرعر
در چنین زمینه‌ای، اقدامات اخیر نیروهای حشد الشعبی در گذرگاه عرعر را باید بخشی از سیاست پیشگیرانه عراق برای مقابله با تهدیدات احتمالی دانست. طبق گزارش‌های منتشرشده، این نیروها با استقرار ایست‌های بازرسی ثابت و سیار، رصد تحرکات مشکوک، پاکسازی مناطق بیابانی از بقایای سلاح‌های منفجر نشده و هدف‌گیری نقاط مشکوک، تلاش دارند تا از هرگونه نفوذ تروریستی جلوگیری کنند.
این اقدامات همزمان با تدابیر مشابه در گذرگاه‌های القائم با سوریه و طریبیل با اردن صورت گرفته است. هماهنگی امنیتی در سه محور مرزی غربی عراق، نشان‌دهنده درک عمیق نهادهای امنیتی از تهدیدات منطقه‌ای و ضرورت انسداد مسیرهای نفوذ تروریست‌هاست.
حشد الشعبی؛ سرمایه ملی در حفظ امنیت داخلی و مرزی
امروزه، حشد الشعبی به عنوان سرمایه‌ای ملی در حفظ امنیت داخلی و مرزی عراق شناخته می‌شود.
هنگامی که داعش مانند سیل به سوی بغداد پیشروی می‌کرد و ارتش عراق در آستانه فروپاشی قرار داشت، این حشد الشعبی بود که با فتوای تاریخی مرجعیت شیعه (آیت‌الله سیستانی) تشکیل شد و در خطوط مقدم ایستاد. نیروهای داوطلب مردمی که بسیاری از آنان حتی آموزش نظامی کامل نداشتند، با از خودگذشتگی مثال‌زدنی، در شهرهایی مانند تکریت، رمادی، فلوجه و موصل جنگیدند و پیشروی داعش را متوقف کردند. این تجربه نزدیک و خونین مبارزه با تروریسم، امروز به یک دانش بی‌نظیر در شناسایی تاکتیک‌ها، ساختارهای فکری و روش‌های عملیاتی تروریست‌ها تبدیل شده است.
نیروهای حشد الشعبی، ریشه در بطن جامعه عراق دارند. این امر به آنها امکان دسترسی به اطلاعات میدانی و شبکه‌های مردمی را می‌دهد که برای نهادهای امنیتی کلاسیک اغلب دست‌نیافتنی است. این «چشم و گوش» باز در جامعه، کلید شناسایی سلول‌های خفته است.
با توجه به تجربه شکل‌گیری داعش از صحرا، حشد الشعبی امروز نقش حیاتی در حفاظت از مرزهای طولانی و بیابانی عراق ایفا می‌کند. حضور آنها در این مناطق، مانع از تبدیل شدن دوباره این قلمروها به پناهگاه امن برای تروریست‌ها می‌شود , پیام روشنی به کشورهای همسایه می‌دهد که عراق اجازه تکرار تجربه تلخ داعش را نخواهد داد.
