الوقت- در شرایطی که غربیها تلاش کرده‌اند تا پس از جنگ اوکراین، در روابط کشورهای کشورهای آسیای مرکزی با روسیه و ایران شکاف ایجاد کنند اما این تلاشها نتیجه عکس داده و سطح مناسبات این کشورها در ماههای اخیر گسترده‌تر شده است. پس از سفرهای مکرر مقامات ارشد کشورهای آسیای مرکزی به ایران و افزایش توسعه همکاریهای دو جانبه، این بار این کشورها در ترکمنستان گرد هم جمع می‌شوند تا درباره رژیم حقوقی دریای خزر گفتگو کنند. ششمین اجلاس سران کشورهای حاشیه خزر روز چهارشنبه به میزبانی ترکمنستان در عشق آباد پایتخت این کشور برگزار خواهد شد و روسای جمهور ایران، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان در این نشست حضور خواهند یافت. سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران هم در راس هیئت عالی رتبه سیاسی و اقتصادی به ترکمنستان سفر خواهد کرد که اولین حضور رئیسی در نشست کشورهای حاشیه خزر به حساب می‌آید. در این اجلاس نیز مثل نشستهای قبلی مسائل حقوقی دریای خزر، تامین امنیت مرزها و توسعه همکاریهای اقتصادی در این منطقه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
گفتگو در مورد رژیم حقوقی دریای خزر
پیشینه کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر به توافقات بین ایران و شوروی سابق در سال 1921 و 1940 برمی‌گردد و طرفین در آن زمان از حق مشترک برای کشتیرانی برخوردار شدند. در این معاهدات، هیچ اشاره‌ای به چگونگی استفاده از منابع بستر و زیر بستر دریا نشده است. همچنین در این قراردادها به تعیین دقیق مرزهای آبی دو کشور و حدود آنها اشاره نشده است. اما با فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری‌های تازه تاسیس، ترکمنستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان جنجال‌ها بر سر تعیین حدود مرزهای دریایی و میزان تعیین بستر دریا برای کشتیرانی و استفاده از منابع آن شروع شد و در طی سی سال گذشته سه دور نشست در این زمینه برگزار شده است. هر چند ایران به استفاده از حقوق 20 درصدی از بستر دریا تاکید دارد اما کشورهای دیگر، اصل طول خط ساحلي هر کشور و خط ميانه يا منصف اصلاح شده را مبنای ميزان سهم گيری کشورهای ساحلی در خزر دانسته اند.
آخرین نشست سران عضو در مرداد 1397 در قزاقستان برگزار شد و رژیم حقوقی دریایی خزر به امضای سران کشورها رسید. در موافقنامه رژیم حقوقی دریای خزر که 24 ماده داشت، بر سر تعیین حدود آب‌های داخلی و سرزمینی بین کشورهای دارای سواحل مجاور، تعیین حدود بستر و زیربستر دریای خزر به بخش‌ها از طریق توافق بین کشورهای با سواحل مجاور و مقابل، تعیین حدود خارجی آب‌های سرزمینی خطی، عدم تجاوز کشورهای عضو از عرض آب‌های سرزمینی خود تا محدوده ۱۵ مایل دریایی از خطوط مبدأ، حمایت از محیط زیست دریای خزر، جلوگیری از حضور نیروهای مسلح کشورهای بیگانه خارج از خزر توافقاتی حاصل شد.
بر اساس آمارهای اعلام شده دریای خزر به دلیل داشتن ذخایر عظیم انرژی بعد از خلیج فارس در جایگاه دوم قرار دارد و وجود این منابع غنی اهمیت این منطقه را دو چندان کرده است. بنابراین، کشورهای عضو برای محافظت از این ذخایر گران‌بها در شرایط کنونی که جهان با بحران انرژی دست و پنجه نرم می‌کند، سطح همکاریهای خود را افزایش خواهند داد و این مسئله در نشست آتی نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت. باتوجه به اینکه منابع نفت و گاز روسیه، از سوی غربیها تحریم شده است لذا روسها تلاش می‌کنند با همکاری کشورهای هم پیمان خود در حوزه خزر بتوانند با استفاده از اهرم انرژی، موضع خود در مقابل غرب را تقویت کنند. هر چه همکاری کشورهای مجاور دریای خزر توسعه پیدا کند، به همان اندازه امنیت در این حوزه حوزه نیز افزایش می‌یابد و از دست اندازی‌های غرب برای غارت منابع آن نیز جلوگیری می‌شود.
اهمیت دریای خزر پس از بحران اوکراین
دریای خزر در ماههای اخیر و پس از جنگ اوکراین به خاطر ظرفیتهای خود در عرصه ترانزیت کالاها به شدت مورد توجه کشورهای منطقه قرار گرفته است. دریای خزر که یکی از مسیرهای ترانزیت کالا از روسیه تا اقیانوس هند به شمار می‌رود با تحریمهای غرب علیه روسیه، اهمیت آن دو چندان شده است.
کریدور شمال- جنوب که از بیست سال پیش کلنگ احداث آن زده شده بود تا چندی پیش هیچ فعالیتی نداشت اما اخیرا این کریدور وارد فاز عملیاتی شده و اولین محموله ترانزیتی از روسیه تا اقیانوس هند منتقل شد. این کریدور به دلیل بسته شدن مرزهای روسیه به اروپا، بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است و کشورهای آسیای مرکزی تلاش می‌کنند تا از این مسیر ترانزیتی برای انتقال کالاهای خود به سایر نقاط جهان استفاده کنند. اخیرا نیز در سفر مقامات تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان به ایران، بحث راه اندازی و توسعه زیرساختهای ریلی آسیای مرکزی و ایران برای بهبود مسیرهای ترانزیتی در دستور کار قرار گرفت. با افزایش خطوط ریلی ایران و آسیای مرکزی روند انتقال کالاها از هر دو طرف با سرعت بیشتری انجام خواهد شد و می‌تواند روند تجارت در منطقه را تقویت کند و در این میان نقش ایران به دلیل قرار گرفتن در مسیر اتصال خزر به اقیانوس هند بسیار حائز اهمیت است. به همین منظور، رئیسی در دیدار اخیر خود با وزیر خارجه روسیه با تأکید بر اهمیت همکاری کشورهای همسایه در حوزه دریای خزر، بر ممنوعیت هر گونه حضور نظامی بیگانه در این منطقه و به ویژه وضعیت استثنایی سواحل ایران تأکید کرد.
علاوه بر اجلاس کشورهای حاشیه خزر برای بررسی موضوعات پیرامون این پهنه دریایی، نشستهای جداگانه‌ای نیز بین روسای جمهور کشورهای حاضر در اجلاس برگزار خواهد شد که مهمترین آن دیدار رئیسی و ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه است.
باتوجه به اینکه این اولین سفر خارجی پوتین پس از شروع جنگ اوکراین است، اهمیت زیادی دارد. ایران و روسیه همواره جزء شرکای مهم اقتصادی و سیاسی بودند که در بسیاری از حوزه‌ها در منطقه و عرصه بین‌الملل بایکدیگر همکاری داشته‌اند و این مناسبات پس از بحران اوکراین بیش از پیش افزایش یافته است.
باتوجه به اینکه ایران و روسیه هر دو از طرف غرب تحت گسترده‌ترین تحریمها قرار گرفته‌اند، افزایش همکاریهای اقتصادی و سیاسی دو طرف در شرایط کنونی می‌تواند مهم باشد تا بتوانند سیاستهای مخربانه آمریکا برای ایجاد شکاف در روابط دو کشور را خنثی کنند.
روسیه و ایران در کریدور شمال-جنوب نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند و سعی خواهند کرد تا در آینده از این مسیر ترانزیتی برای انتقال کالاها به طور گسترده‌ای بهره برداری کنند. بنابراین، تامین امنیت دریایی خزر و توسعه زیرساختهای ریلی و دریایی در این میان نقش به سزایی در افزایش همکاریها خواهد داشت.
روسیه که اکنون تعاملاتش با اروپا به پایین‌ترین سطح خود رسیده و به دلیل بسته بودن مرزهایش عملا نمی‌تواند کالاهای خود را به اروپا انتقا دهد، تلاش خواهد کرد تا از مسیر دریای خزر کالاهایش را روانه بازارهای جهانی کند. قرار گرفتن ایران در شاهراه کریدور شمال- جنوب و داشتن ظرفیتهای جاده‌ای و ریلی سبب شده تا کشورهای روسیه و آسیای مرکزی توجه بیشتری به این کشور بکنند.
حضور شخص پوتین در اجلاس خزر از زاویه دیگری نیز قابل بررسی است. باتوجه به اینکه کشورهای آسیای مرکزی پس از بحران اوکراین نگران مسائل امنیتی و اقتصادی خود ناشی از تحریمهای اعمال شده غرب علیه مسکو بودند، پوتین قصد دارد به این کشورها تضمین دهد که تقابل با غرب نمی‌تواند در سطح همکاری روسها با کشورهای منطقه خللی ایجاد کند و تعاملات دوجانبه همچنان به قوت خود باقی خواهند ماند.
مسئله رژیم حقوقی دریای خزر یکی از مباحث مهم و مورد توجه کشورهای ساحلی حاشیه این دریا است و رئیس جمهور ایران هم در دیدارهای خود با مقامات کشورهای آسیای مرکزی بر توسعه همکاری با کشورهای حوزه خزر به عنوان اولویت دولت سیزدهم و در راستای سیاست راهبردی نگاه به شرق به آن تاکید کرده است. باتوجه به شرایط کنونی حاکم بر نظام بین‌الملل، اهمیت دریای خزر و کریدورهای متصل به آن، در آینده نقش مهمی را در ترانزیت و جابجایی کالا بازی خواهد کرد و متعاقب آن جایگاه ایران نیز به عنوان شاهراه کریدورهای تجاری ارتقا خواهد یافت.
