در شرایط کنونی سفر محمد جواد ظریف به بغداد، نشانگر اراده جدی دو کشور ایران و عراق برای تعمیق و تحکیم مناسبات حسنه در وضعیت جدید است. هماهنگی و ایستادگی این دو ملت در کنار یکدیگر در مبارزه با گروه تروربستی طی سال‌ها بعد از 2014 زمینه‌ای جدید برای اتحاد راهبری و نزدیکی هر چه بیشتر میان دو کشور تبدیل شده که در چشم‌انداز آینده نیازمند ارتقا و احیا شدن است.
الوقت – در بحبوحه مذاکرات فشرده هسته‌ای در وین میان ایران و کشورهای 1+4 در سطح منطقه‌ای نیز به نظر می‌رسد تهران رویکرد پویا را در عرصه دیپلماسی در پیش گرفته است. در همین راستا، شاهد هستیم که محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در قالب سفر منطقه‌ای به کشورهای قطر و عراق سفر کرده است. علاوه بر اهمیت خاص سفر ظریف به دوحه، مهمترین بُعد سفر دوره‌ای اخیر سکاندار وزارت امور خارجه ایران را می‌توان سفر به بغداد ارزیابی کرد.
عراق در کانون رقابت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای
کشور عراق از دیرهنگام به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک و جایگاه ویژه در جهان عرب، همچون کانونی برای دیپلماسی و تمرکز بازیگران مختلف در سطح منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مورد توجه بود اما در سال‌های بعد از 2003 که همراه با اشغال نظامی این کشور توسط آمریکا بود تا حدودی از این نقش کاسته شد. با این وجود طی سال‌های اخیر شاهد هستیم که این کشور بار دیگر در حال تبدیل شدن به کانون تمرکز بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است. در این میان، در سال‌های اخیر یکی از تلاش‌های جدی کشورهای عربی به رهبری عربستان سعودی، بازگرداندن عراق به جرگه کشورهای عربی و متعاقب آن دور کردن بغداد از نزدیکی فزاینده به ایران بوده است. علی‌الخصوص، این روند طی سال‌های اخیر به ویژه بعد از روی کار آمدن مصطفی الکاظمی به عنوان نخست‌وزیر از 7 می 2020 (18 اردیبهشت 1399) به شکل قابل توجهی گسترش پیدا کرده و شاهد دیدارهای دیپلماتیک میان دیپلمات‌های عراقی با سیاست‌مداران کشورهای عربی در سطوح مختلف هستیم.
از مهمترین سفرهای مقامات عربی به عراق می‌توان به سفر نایف فلاح الحجرف دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس نیز در اول فوریه 2021 (13 بهمن 1399) به عراق سفر کرده و طرح اتصال شبکه برق این کشور به شورای همکاری خلیج فارس در جریان این سفر مطرح کرده بود. همچنین، «احمد ابوالغیط» دبیرکل اتحادیه عرب به عراق در 10 آوریل 2021 (21 فروردین 1400) طی سفری دو روزه به کشور عراق سفر کرده بود. در کنار کشورهای عربی، ایالات متحده آمریکا نیز طی سال‌های اخیر تلاش گسترده‌ای را برای ایجاد زمینه‌های لازم برای باقی ماندن نظامیان خود، بر خلاف مصوبه اخراج نظامیان خارجیِ پارلمان عراق که در 5 ژانویه 2020 به تصویب رسید را انجام داده است. افزون بر این واشنگتن همراستای با کشورهای عربی سیاست تلاش برای دور کردن ایران از عراق را همواره در دستور کار داشته اشت.
با توجه به این سطح از فشارها و این گونه سیاستگذاریها، در شرایط کنونی سفر محمد جواد ظریف به بغداد، نشانگر تمرکز تهران بر تعمیق و تحکیم مناسبات حسنه با عراق در وضعیت جدید است. هماهنگی و ایستادگی این دو ملت در کنار یکدیگر در مبارزه با گروه تروربستی طی سال‌ها بعد از 2014 زمینه‌ای جدید برای اتحاد راهبری و نزدیکی هر چه بیشتر میان دو کشور تبدیل شده که در چشم‌انداز آینده نیازمند ارتقا و احیا شدن است.
میانجی‌گری بغداد میان قدرت‌های منطقه‌ای
یکی دیگر از مسائل مهم پیرامون سفر ظریف به بغداد در ارتباط با امکان و احتمال میانجی‌گری عراق میان ایران و کشورهای عربی است. در هفته گذشته اخباری پیرامون دیدار میان نمایندگان دو کشور ایران و عربستان در بغداد منتشر شد. هر چند این خبر تا کنون از سوی تهران و ریاض مورد تایید قرار نگرفته اما سیاسیون عراقی برای ایفای نقش میانجی‌گری اعلام آمادگی کرده بودند.
حتی در وضعیت بعد از انتشار این اخبار، مقامات عراقی از آمادگی برای تنش زدایی میان ایران و مصر، علاوه بر میانجی‌گری میان تهران و ریاض اطلاع داده‌اند. لذا می‌توان بر اساس همین قاعده سفر محمد جواد ظریف به بغداد را تاکید بر رویه صلح‌خواهی و خواست تنش‌زدایی تهران با همسایگان منطقه‌ای خود مورد ارزیابی قرار داد.
عراق با انباشتی از بحران‌های اقتصادی و سیاسی و امنیتی رو به‌رو است و به طور حتم نقش رقابت‌های منطقه‌ای در تشدید این بحران‌ها غیرقابل چشم‌پوشی است بویژه که در دوران قدرت گرفتن شیعیان از 2003، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس برای مقابله با اتحاد تهران- بغداد در بحران سازی سیاسی، فرقه‌گرایی، تروریسم در عراق مداخله داشته‌اند. لذا دور کردن عراق از موج تنش‌های منطقه‌ای به یک اصل مهم در سیاست خارجی این کشور تبدیل شده است.
طبیعتاً مذاکرات ظریف با مقامات عراقی در مورد شنیدن انتظارات طرف عربستانی و اعلام شرایط پیشبرد گفتگوها و مواضع تهران از اهداف این سفر بوده است. جمهوری اسلامی از نقش‌آفرینی عراق در این موضوع حمایت می‌کند.
پویایی دیپلماسی منطقه‌ای ایران برای دوران پساتحریم
در سطحی دیگر، سفر محمد جواد ظریف به عراق را می‌توان با بحث مذاکرات وین و امکان پایان دوران تحریم‌های یکجانبه آمریکایی‌ها علیه ایران ارتباط داد. بدین معنا که تهران از هم اکنون در تلاش است که در عصر پساتحریم زمینه را برای افزایش ارتباطات اقتصادی میان کشورهای مختلف ایجاد کند. ظرفیت‌های ویژه اقتصادی ایران و عراق، به ویژه زمینه‌سازی برای اجرایی شدن چشم‌انداز افزایش سطح مبادلات میان دو طرف به 20 میلیارد دلار، از هیمتی ویژه برخوردار است.
در مجموع، ایران و عراق برای مرحله پس از پایان تحریم‌ها، خروج نظامیان اشغال‌گر خارجی و پایان عصر همه‌گیری کرونا از ظرفیتی ویژه در زمینه اقتصادی برخوردار هستند. به ویژه سفر ظریف می‌تواند در زمینه ایجاد بستر و رفع موانع برای گردشگری مذهبی-درمانی میان دو کشور در شرایط پس از پایان اپیدمی کرونا بسیار اثرگذار باشد.
