الوقت- ضعف قدرت در کشورهای عراق و سوریه برای کشورهای همسایه به خودی خود چالش برانگیز بود که بحرانی عمیق تر نیز با ظهور داعش بر آن افزوده گشت. تروریسم و جنگ داخلی در این دو کشور موجب گشت تا پای همسایگان و در نهایت قدرت های جهانی نیز به این کارزار گشوده شود. در این میان مجموعه ای از معادلات پیچیده شکل گرفت که برای هر بازیگر منطقه ای و جهانی چالش ها و فرصت هایی را ایجاد نمود. یکی از این کشورها که با توجه به موقعیت خاصش در منطقه و نیز همسایگی با عراق و داشتن منافع در سوریه و روابط خاص با دیگر همسایگان، سعی در تاثیرگذاری بر معادلات منطقه دارد عربستان سعودی است. این کشور که داعیه ام القرای جهان اسلام را داشته و خود را برادر بزرگتر اعراب می داند بی تفاوتی نسبت به مسائل اعراب و مسلمانان را در پرده مستتر منافع خویش مجاز نمی بیند. از این رو در این مجال چالش ها و فرصت های موجود در بحران کنونی خاورمیانه را برای این کشور تصویر خواهیم کرد.
چالش های عربستان در بحران خاورمیانه
- شاید بزرگترین چالش عربستان در مسائل منطقه را بتوان ترس از جا ماندن از رقیب منطقه ای سنتی خود یعنی ایران دانست. ایران پس از انقلاب اسلامی در سال 1979، با ایدئولوژی خاص خود و نپذیرفتن ادعای سیادت اعراب در منطقه، همواره به صورت تهدیدی جدی برای عربستان نگریسته شده است. هراس اعراب از ایران تا حدی است که تمام تلاش های مسالمت جویانه از جانب ایران را نیز با حب و بغض می نگرند. حمایت از صدام حسین در جنگ تحمیلی علیه ایران و نیز کارشکنی های اعراب در مسئله هسته ای ایران که اسناد آن در ویکی لیکس منتشر شد و کاهش قیمت نفت به بهای ضرر به خود صرفا جهت تضعیف ایران در مذاکرات هسته ای از نمونه های بارز این مدعاست. بنابراین ترس از تغییر موازنه قدرت به نفع ایران در منطقه در عملکرد عربستان بسیار موثر می باشد.
- پس از توافق هسته ای ایران و غرب، تحلیل ها حاکی از نزدیکی هرچه بیشتر این دو بوده اند. این موضوع برای بزرگترین متحد امریکا در خاورمیانه یعنی عربستان زنگ خطری تلقی می شود که عملکرد خوب ایران در بحران تروریسم نیز ممکن است احتمال قدرت گرفتن اندیشه ارتباط غرب با ایران و در حاشیه ماندن عربستان را تقویت نماید.
- تشابهات میان افکار داعشی با اعتقادات سخت وهابیت و نیز وجود شواهدی دال بر کمک رسانی عربستان به داعش و دیگر گروه های افراطی و تکفیری جایگاه این کشور را در افکار عمومی جهان به شدت تنزل داده است و انگشت اتهام به سوی آن گرفته می شود.
- امکان تجزیه سوریه و یا حتی عراق در صورتی که نیروهای اهل تسنن بر روی کار نباشند علاوه بر ناامن کردن هرچه بیشتر محیط منطقه ای، تکه هایی از سرزمینی را که اعراب متعلق به خود می دانند از جغرافیای آنان جدا نموده و حتی به نیروهای غیرعرب برای مثال کردها که ریشه های مشترک با ایران دارند می سپارد. این موضوع خدشه ای بزرگ به ناسیونالیسم عربی است.
- در حال حاضر قدرت اصلی در عراق و سوریه در دست شیعیان است. ادامه این روند به قدرت گرفتن محور ایران خواهد انجامید در عین حال در صورت تجزیه، ایجاد کشورهایی متشکل از شیعیان قابل تصور است که بازهم موازنه قدرت را به نفع ایران تغییر خواهد داد.
- سرکوب گروه های تکفیری که اهل تسنن هستند مانند داعش به نفع گروه های شیعه می باشد که در عین حال ممکن است موجب تحریک شیعیان عربستان نیز بشوند. از سوی دیگر عدم سرکوب و کمک رسانی به این گروه ها، عربستان را در برابر ائتلاف علیه تروریسم قرار می دهد و جایگاه جهانی آن به دلیل حمایت از تروریسم تضعیف خواهد شد. این پیچیدگی منافع یکی از سخت ترین چالش های موجود برای این کشور خواهد بود.
فرصت های بحران برای عربستان
- وجود ناآرامی در سوریه و ظهور داعش در عراق و سوریه این امکان را به عربستان داد تا انگشت اتهام را به سوی دولت های شیعه این کشورها برده و با مقصر دانستن آنان سعی در تضعیف موقعیت شیعیان نماید. عصیان گروه های سنی در عراق و تشکیل داعش به تحریک عربستان خود مثالی بارز برای به چالش طلبیدن شیعیان است.
- دولت جدید در عربستان پس از مرگ شاه عبدالله، با مشکلاتی دست و پنجه نرم می کند که ناشی از بی تدبیری مسئولین و اختلافات خاندان سلطنتی است. منحرف کردن افکار عمومی داخلی به مسائل بحرانی خاورمیانه یکی از راه های سرپوش گذاشتن بر این مسائل است.
- در بحبوحه اوج گرفتن بحران داعش، حمله به یمن که خود باعث ایجاد یکی دیگر از کانون های بحران در خاورمیانه شده است، شکل گرفت. عربستان با استفاده از هیاهوی مربوط به تروریسم داعشی در سوریه و عراق، سعی نموده تا بحران یمن کمتر از آنچه که باید مورد توجه قرار گیرد.
- بحران در سوریه و عراق منافع ایران و عربستان را رو در روی هم قرار داد و موجب گشت تا انتقام خیلی از موارد متقابلا گرفته شود. برای مثال مرگ زهران علوش با اعدام شیخ نمر در عربستان پاسخ داده شد و بسیاری از موارد دیگر.
- درست پس از توافق هسته ای ایران و غرب، در تعارض قرار گرفتن منافع آمریکا و ایران بر سر مسائل سوریه و بشار اسد موجب شد تا عربستان تا حدودی حاشیه امنی را پیش روی خود ببیند و کابوس نزدیکی این دو را از خود دور کند.
سعیده السادات احمدی (پژوهشگر مسائل بین الملل)
