الوقت- فرآیند صلح میان دولت ترکیه و حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) که پس از سالها خشونت و بنبست، با نشانههای امیدوارکنندهای احیا شده بود، اکنون بار دیگر در معرض تردیدها و چالشهای عمیقی قرار گرفته است. اعلام انحلال پ ک ک از سوی عبدالله اوجلان و سپس پذیرش تعلیق مبارزه مسلحانه از سوی رهبران این گروه، همه و همه نویدبخش فصلی تازه در مناسبات پیچیده آنکارا و این گروه بودند. اما گویی سایه سنگین گذشته و منطق معیوبِ درگیری، اجازه پیشرویِ باثبات را نمیدهد.
در تازهترین و شاید جدیترین هشدار، فرماندهان ارشد پ.ک.ک با قاطعیتی بیسابقه، ادامه هرگونه تعامل در مسیر مذاکرات را منوط به دو شرط اساسی کردهاند: آزادی بیقیدوشرط عبدالله اوجالان، رهبر ایدئولوژیک و بنیانگذار زندانی گروه، و به رسمیتشناسیِ حقوق هویتی و سیاسی کردها در متن قانون اساسی ترکیه.
این فرمانده که خود را «ملازگیرت» معرفی کرده، روز شنبه در یک سنگر در کوههای قندیل شمال عراق به خبرگزاری فرانسه گفت: «تمام گامهایی که رهبر آپو (اوجالان) برداشته، اجرا شده است... دیگر اقدامی از سوی ما انجام نخواهد شد.» وی افزود: «از این پس، ما در انتظار دولت ترکیه هستیم و این آنها هستند که باید اقدام کنند.»
او دو خواسته اصلی این گروه را اینگونه برشمرد: «اول، آزادی رهبر آپو... بدون این شرط، این روند به موفقیت نخواهد رسید. دوم، به رسمیت شناختن مردم کرد در ترکیه از طریق قانون اساسی.»
سردا مظلوم گبار، از دیگر فرماندهان ارشد این گروه نیز، نیز به این خبرگزاری تأکید کرد: «تا زمانی که رهبرمان در زندان است، مردم کرد نمیتوانند آزاد باشند. ما نیز به عنوان چریک، احساس آزادی نخواهیم کرد.» وی ادامه داد: «راه ما به سوی آزادی، از آزادی رهبرمان میگذرد.»
این موضعگیریها، نه یک چانهزنی معمولی، که به نوعی اولتیماتومی است که روند صلحِ تازهنفس را در آستانه توقف کامل یا حتی بازگشت به چرخه خشونت قرار میدهد.
روند مذاکرات صلح؛ در سراشیبی سقوط
آنکارا مذاکرات غیرمستقیم با پ.ک.ک را اواخر سال گذشته آغاز کرد. در پی آن، اوجالان در فوریه (بهمن ماه) گذشته از شبهنظامیان این گروه خواست سلاحهای خود را زمین بگذارند و برای پیشبرد آرمانهای کردها از روشهای دموکراتیک استفاده کنند. در پاسخ به این فراخوان رهبر ۷۶ ساله پ.ک.ک، این گروه در ماه مه، یعنی حدود 8 ماه پیش، رسماً مبارزه مسلحانه خود علیه ترکیه را متوقف کرد و سپس خروج تدریجی نیروهایش از خاک ترکیه به شمال عراق را آغاز نمود. در مراسمی نمادین، ۳۰ تن از مبارزان آن در شمال عراق سلاحهای خود را به آتش کشیدند تا تعهدشان به فرآیند صلح را نشان دهند.
این پیشرفت سریع به ناگاه در هفتههای اخیر کاملاً متوقف شد و با توجه به تجربه شکست تلاشهای پیشین صلح بین ترکیه و پ.ک.ک، که آخرینبار در سال ۲۰۱۵ صورت گرفت، مقامات دولتی ترکیه را به تکاپو برای حفظ توافق کرد.
در همین راستا اوایل این هفته، نمایندگان کمیته ویژه پارلمان ترکیه که مسئول پیگیری روند صلح با کردهاست، با اوجالان دیدار کردند. این کمیسیون فراحزبی پارلمانی با هدف زمینهسازی برای صلح و تهیه چارچوب قانونی ادغام سیاسی پ.ک.ک و جنگجویانش تشکیل شده است.
بر اساس بیانیهای که روز دوشنبه منتشر شد، این دیدار «با نتایج مثبتی در راستای تقویت انسجام اجتماعی، برادری و پیشبرد روند صلح از منظر منطقهای به پایان رسید.» در این بیانیه آمده است که هیئت نمایندگان در طول مذاکرات «اظهارات مفصلی» از اوجالان دریافت کردهاند. گزارشهای رسانهای حاکی است این ملاقات پنجساعته در جزیره ایمرالی نزدیک استانبول برگزار شده است.
اگرچه دولت اردوغان امیدوار است که مسیر تازه آغاز شده صلح با گرایشات فکری شخص آپو و موعضههای سیاسی او همچنان باز مانده و باقی مسیر نیز تا رسیدن به نقطه پایان شورش مسلحانه پ ک ک با چالش کمتر طی شود اما واقعیت آن است که خواسته رهبران پ ک ک صرفا آزادی اوجالان نیست و از احیای حقوق کردها در ترکیه حرف میزنند که از نظر آنها نیازمند اصلاحات جدی در قانون اساسی و ساختار سیاسی است.
در واقع در موضوع روند صلح مسائل هویتی، فرهنگی و حقوق اقلیت (مانند زبان) با مسائل امنیت ملی (مبارزه با تروریسم) درهمتنیده شدهاند و به همبن خاطر یافتن تعادلی بین خواستههای کردها برای حقوق بیشتر و حاکمیت ارضی ترکیه چالش اصلی و حلنشده باقی مانده است.
درگیری با پ.ک.ک، ریشه در تنش دیرینه بین ترکیه و اقلیت قومی کرد دارد که پیشینه آن به قرنها قبل بازمیگردد. این تنشها از جایگاه تاریخی کردها به عنوان یک گروه اقلیت، هم در دوران امپراتوری عثمانی و هم پس از تأسیس جمهوری ترکیه، سرچشمه گرفته است.
امیدها برای خودمختاری کردها پس از جنگ جهانی اول و شکست عثمانیها، بهطور گذرا در پیمان سور (۱۹۲۰) متجلی شد. این پیمان که با میانجیگری متفقین منعقد شد، وعده تشکیل کشوری مستقل برای کردها را میداد که بخشهایی از جنوب شرقی ترکیه، سوریه، عراق و ایران را شامل میشد. با این حال، این وعده محقق نشد؛ چرا که نیروهای ملیگرای مصطفی کمال آتاتورک در جنگ استقلال ترکیه موفق به مقابله با نفوذ خارجی شدند. پیروزی نهایی آنان با امضای پیمان لوزان در ژوئیه ۱۹۲۳ تثبیت شد. این پیمان نه تنها حاکمیت ارضی ترکیه را تحکیم بخشید، بلکه رویای تشکیل کشور کردی را نیز از بین برد.
رهبری آتاتورک در کسب استقلال ترکیه، به او اقتدار لازم برای اجرای سیاستهای «ترکیسازی» را داد که هدف آن همسانسازی فرهنگی اقلیتهای قومی، از جمله کردها بود. تحت این سیاستها، زبان ترکی به عنوان تنها زبان رسمی در آموزش، عرصه عمومی و نهادهای دولتی تثبیت شد و استفاده از زبان کردی به شدت محدود گردید. این محدودیتها در بیان فرهنگی، خشم و نارضایتی کردها را برانگیخت و به شورشهای مکرر آنان علیه دولت مرکزی انجامید.
این سیاستهای سیستماتیک، در نهایت به ظهور جنبشهای مقاومت مختلفی منجر شد که پس از کودتای نظامی ۱۹۷۱، زمینه را برای تشکیل حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) به عنوان یک نیروی رادیکال فراهم آورد. عبدالله اوجالان، فعال دانشجویی، رسماً پ.ک.ک را در سال ۱۹۷۸ تأسیس کرد و ایدئولوژی آن را بر پایه مارکسیسم-لنینیسم و به عنوان مبارزهای ضداستعماری علیه آنچه «ستم دولت ترکیه» خوانده میشد، بنا نهاد. پ.ک.ک به سرعت نفوذ خود را گسترش داد و با برجستهکردن بیعدالتیهای ادعایی، حمایت قابل توجهی بسیج کرد. این گروه بهمرور زمان و برای پیشبرد اهدافش، به اقدامات خشونتآمیز و تروریستی روی آورد و تهدیدی جدی برای امنیت ملی ترکیه ایجاد نمود. فعالیتهای پ.ک.ک پس از سال ۱۹۸۴ شدت گرفت و شامل حملات مسلحانه، عملیات بمبگذاری و نیز مشارکت در قاچاق مواد مخدر برای تأمین مالی عملیاتهایش شد.
در این مدت درگیریهای خونینی میان ارتش ترکیه و شبه نظامیان پ ک ک درگرفت. یکی از بزرگترین عملیاتهای نظامی ترکیه علیه پ.ک.ک، با نام «عملیات چکش» در سال ۱۹۹۷ انجام شد. در این عملیات، ترکیه دهها هزار نیرو را به شمال عراق اعزام کرد که منجر به دستگیری بیش از ۳۰۰۰ شبهنظامی و کشته شدن حدود ۴۰۰ نفر از آنان گردید. نقطه عطف دیگر، دستگیری عبدالله اوجالان در سال ۱۹۹۹ در کنیا توسط نیروهای ویژه ترکیه بود. او سپس در جزیرهای در دریای مرمره زندانی شد. اگرچه این دستگیری به آتشبس موقتی انجامید، اما مبارزه مسلحانه پ.ک.ک متوقف نشد.
شکست ابتکار صلح اردوغان
تاریخ پر از وعدههای شکسته، مذاکرات ناکام و چرخه خشونت است که اعتماد بین طرفین را به حداقل رسانده است.
در اوایل قرن بیست و یکم، با وجود آتشبسهای متناوب، درگیریها ادامه یافت. با ظهور حزب عدالت و توسعه (آ.ک.پ) به رهبری رجب طیب اردوغان در صحنه سیاسی ترکیه، رویکرد جدیدی در قبال مسئله کردها شکل گرفت. این دولت در ابتدا اصلاحاتی را برای کاهش محدودیتها بر فرهنگ و زبان کردی اجرا کرد و بین سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ روند صلح جدیدی را دنبال نمود. در سال ۲۰۱۳، پس از شش ماه مذاکره پنهان، اردوغان مستقیماً با اوجالان دیدار کرد که منجر به انتشار نامهای از سوی وی درخواستکننده آتشبس شد. در آوریل ۲۰۱۳، پ.ک.ک عقبنشینی نیروهایش به شمال عراق را آغاز کرد. با این حال، این ابتکار صلح نیز دوام نیاورد و تا سال ۲۰۱۵، درگیریهای نظامی با شدت بیشتری از سر گرفته شد. بین اوت ۲۰۱۵ و مارس ۲۰۱۶، عملیات گسترده نظامی ترکیه منجر به کشته شدن دستکم ۴۰۰۰ شبهنظامی پ.ک.ک شد. این درگیری ابعاد فرامرزی نیز یافت و به خاک عراق و سوریه کشیده شد و با اهداف منطقهای ترکیه در این کشورها پیوند خورد که موجب دشوارتر مسیر مذاکرات صلح در دوران کنونی نیز شده است.
ابعاد پیچیده و فرامرزی درگیری
در بیان چالشهای روند صلح کنونی نکته حائز اهمیت دیگر، ابعاد فرامرزی این منازعه است. پ.ک.ک امروز تنها یک بازیگر درونمرزی نیست، بلکه پیوندهای آن با بازیگران کرد در سوریه و عراق، هرگونه تحول در این پرونده را به روندهای سیاسی و امنیتی در این کشورها منوط کرده که نه تنها کمکی به پیشرفت روند صلح نمیکند، که بر پیچیدگیهای آن میافزاید.
ترکیه، شاخه سوری کردها به نام یگانهای مدافع خلق (YPG) که هسته اصلی «نیروهای دموکراتیک سوریه» (SDF) را تشکیل میدهند، ادامهدهنده ایدئولوژی پ.ک.ک میداند. پس از درخواست اخیر اوجالان برای کنارگذاشتن مبارزه مسلحانه، مقامات ترک ادعا کردند که این درخواست شامل SDF نیز میشود. اما مظلوم عبدی، فرمانده ارشد SDF، این ادعا را رد کرد و گفت این موضوع «به ما در سوریه مربوط نمیشود».
در این مدت ترکیه امیدوار بود که تغییر رژیم در سوریه و روی کار آمدن مسلحین متحد آنکارا در دمشق به سرکردگی جولانی، و فشارهای ناشی از آن بر کردها برای انحلال تشکیلات نظامی خود و ادغام در ارتش جدید سوریه، به رفع خطر کردهای سوریه علیرغم بیتوجهی آنها به روند صلح پ ک ک و آنکارا کمک کند. نظر میرسد حامیان اردوغان امیدوار هستند که کردها از ریاست جمهوری مادامالعمر او حمایت کنند، خلع سلاح شوند (هم در ترکیه و هم در سوریه) و به ماهیت غیرفدرال هر دو کشور متعهد بمانند. اما با این حال حتی امضا توافق میان مظلوم عبدی و جولانی با وساطت آمریکا هم نتوانسته نگرانیهای ترکیه را رفع کند.
اکنون و چندین ماه پس از امضا توافقنامه ۱۰ مارس بین دولت سوریه و SDF برای حلوفصل درگیریها در شمال سوریه، اجرای آن تا حد زیادی متوقف شده است. تنها سه روز پس از امضای توافقنامه مذکور، مقامات کرد در سوریه («روژاوا») پیشنویس قانون اساسی موقت ارائهشده توسط دولت سوریه را رد کردند و آن بازتولید ذهنیت حزب بعث، در تضاد با انقلاب سوریه و نادیدهگیرنده آرمانهای دموکراتیک و تنوع جامعه سوریه خواندند. این انتقاد تند، امیدهای اولیه آنکارا و متحدانش را نقش بر آب کرد.
در پاسخ هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، با اشاره تهدیدآمیز به قتلعام تاریخی دروزیها در سوریه، هشدار داد که کردهای سوریه نیز نباید امنیت خود را تضمینشده بپندارند. اما این هشدار نتیجه معکوس داد و کردهای سوریه پس از مشاهده سرنوشت دروزیها، تمایل بیشتری به حفظ توان دفاعی مسلحانه خود نشان دادند.
در چنین فضایی اینکه آیا خواستههای اصلی پ ک ک درباره کسب خودمختاری، حقوق زبانی و فرهنگی و بازتعریف هویت ملی در ترکیه و سوریه به گونهای فراگیر و غیرقومی در دستور کار قرار خواهد گرفت یا خیر، کماکان موضوع گمانهزنیهای گسترده در ترکیه و رسانههای بینالمللی است. این گمانهزنیها خود نشاندهنده پیچیدگیها و چالشهای پایدار در مسیر دستیابی به راهحلی جامع و بادوام برای این درگیری دیرینه است.
