پایگاه تحلیلی الوقت - ارمنستان و جمهوری آذربایجان روز جمعه در کاخ سفید بیانیه‌ای را با وساطت آمریکا امضا کردند. کاخ سفید اعلام کرده که این توافق برای حل و فصل اختلاف دیرینه بر سر کریدور زنگزور امضا شده است. با این حال به نظر می‌رسد توافق امضا شده میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، بیش از آن که توافقی میان دو همسایه با اختلافات عمیق تاریخی باشد، توافقی برای باز کردن جا پای جدید آمریکا در منطقه است، هرچند توافق امضا شده با پیچیدگی‌های زیادی همراه است. در این گزارش نگاهی به این توافق و آثار ژئوپلیتیکی آن در منطقه خواهیم داشت.
جزئیات توافق
طبق اعلامیه مشترک میان سه کشور ارمنستان، جمهوری آذربایجان و ایالات متحده آمریکا، بیانیه مشترک سه کشور که فارن پالیسی نیز آن را منتشر کرده، شامل مواردد ذیل است:
سه کشور بر سر ساخت دالان ترانزینی توافق کردند که این کریدور خاک داخلی جمهوری آذربایجان را به منطقه فراسرزمینی خودمختار نخجوان با عبور از جنوبی ترین استان ارمنستان یعنی استان سینویک متصل می‌کند.
واشنگتن حق اجاره این کریدور ترانزیتی را خواهد داشت.
نام مسیر به دالان ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی با نشان اختصاریTRIPP تغییر پیدا کرده است.
این پروژه تحت صلاحیت قانونی دولت ارمنستان اجرا خواهد شد.
زمین مسیر عبور 43 کیلومتری در اجاره 99 ساله دولت آمریکا خواهد بود.
دولت آمریکا مسیر ترانزیتی تحت اختیار را به یک شرکت خصوصی آمریکایی برای نظارت بر ساخت و ساز و مدیریت اجاره خواهد داد.
یک اختلاف دیرینه
ارمنستان و جمهوری آذربایجان سال‌هاست که درگیر یک جنگ مرگبار بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی یا ناگورنو قره‌باغ هستند. این جنگ تا کنون منجر به کشته شدن هزاران نفر از هر دو طرف و آواره شدن بیش از 100 هزار نفر دیگر شده است. در سال ۲۰۲۰، «ولادیمیر پوتین»، رئیس جمهور روسیه توافق آتش‌بس بین دو طرف را میانجیگری کرد، اما این مذاکرات تنها برای زمانی کوتاه به آتش‌بس منجر شد، زیرا جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳ حمله‌ای برق‌آسا را برای به دست گرفتن کنترل کامل منطقه جدایی‌طلب ارمنی‌نشین با نام آرتساخ آغاز کرد و کنترل کامل قره باغ را بدست گرفت. منطقه قره باغ کوهستانی پس از فروپاشی شوروی بخشی از جمهوری آذربایجان بود و در آن زمان از سوی ارتش ارمنستان اشغال شد، اما در سال 2023 جمهوری آذربایجان توانست این منطقه را بازپس گیرد.
اوایل سال 2025، ایروان و باکو بر سر متن توافق‌نامه صلح به توافق رسیدند، اما یک اختلاف بزرگ همچنان باقی ماند و آن ابراز نگرانی ارمنستان در مورد درخواست آذربایجان برای ساخت مسیر دسترسی به منطقه خودمختار نخجوان بود. درخواستی که ارمنستان با آن موافق نبود، اما جمهوری آذربایجان بر روی اجرای آن اصرار داشت. توافق اخیر ارمنستان و جمهوری آذربایجان در کاخ سفید بر ایجاد همین مسیر تحت نظارت آمریکا که امکان «اتصال بدون مانع» بین جمهوری آذربایجان و نخجوان را فراهم می‌کند، تاکید دارد، هرچند کنترل این مسیر دیگر نه در دست جمهوری آذربایجان و نه در دست ارمنستان خواهد بود، بلکه آمریکا به صورت مستقیم خود را وارد ماجرا کرده است.
توافق یا پیمان؛ ابهام بر سر حل و فصل اختلافات
آن چه شب گذشته در کاخ سفید امضا شد، یک پیمان صلح نیست، بلکه یک توافق برای صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. براساس گزارش نیویورک تایمز، قرار است طی هفته‌های آتی مذاکرات میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان وارد جزئیات شود. در واقع هنوز موانع بالقوه زیادی بین برای نهایی شدن توافق و تبدیل آن به پیمان صلح کامل وجود دارد. بخشی از این موانع در ادامه مورد اشاره قرار خواهد گرفت:
ابهام در وضعیت تعیین مرزها: براساس گزارش واشنگتن پست، توافق اخیر میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید، ادعاهای رقابتی دو کشور بر سر حاکمیت بر مناطق کلیدی را حل نمی‌کند و مرزهای بین ارمنستان و آذربایجان که یکی از مسائل اساسی زیربنایی بن‌بست طولانی‌مدت میان آنهاست، مشخص نمی‌شود. این توافق همچنین به ادعاهای حقوق بشری باقی‌مانده پس از تصرف قره‌باغ کوهستانی توسط آذربایجان در سال ۲۰۲۳ نمی‌پردازد.
اختلاف بر سر قانون اساسی ارمنستان: این در حالی است که جمهوری آذربایجان اصرار دارد که ارمنستان باید قانون اساسی خود را اصلاح کند تا هرگونه ادعای سرزمینی بر منطقه ناگورنو-قره‌باغ از بین برود. با این وجود، براساس گزارش نیویورک تایمز، قانون اساسی ارمنستان به صورت مستقیم به منطقه ناگورنو-قره‌باغ اشاره نمی‌کند، بلکه در مقدمه آن به اعلامیه استقلال ارمنستان اشاره شده که به «اتحاد مجدد» قره باغ با ارمنستان اشاره دارد. علی‌اف در گذشته بارها تاکید کرده که بدون تغییر در مقدمه قانون اساسی ارمنستان، توافق صلح امکان‌پذیر نیست و هنوز مشخص نیست که اختلاف باکو با ایروان بر سر قانون اساسی ارمنستان به کجا خواهد رسید؟
اختلاف بر سر زندانیان و اسرا و ادعاهای حقوق بشری علیه طرفین: از سوی دیگر ارمنستان همواره از آذربایجان می‌خواهد تا زندانیان ارمنی را آزاد کند و تضمین دهد که تقریباً ۱۵۰ هزار نفر از ساکنان ارمنی تبار که در جریان تصرف قره باغ کوهستانی اخراج شدند، می‌توانند به خانه‌های خود بازگردند. این موضوع نیز در توافق کاخ سفید مورد توجه قرار نگرفته است. هر دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان همچنین در پرونده‌های متعددی در دیوان بین‌المللی دادگستری علیه یکدیگر ادعاهایی مطرح کرده‌اند. مشخص نیست که آیا این شکایت‌ها پس از امضای بیانیه مشترک در کاخ سفید، پس گرفته خواهد شد یا خیر؟
مخالفت‌های داخلی و خارجی در ارمنستان: در حقیقت ایجاد کریدور ترانزیتی که به نام ترامپ نامگذاری شده است، چالش‌های خاص خود را به همراه خواهد داشت. همزمان نیز هشدارهایی در مورد واکنش شدید تهران وجود دارد و افکارعمومی در ارمنستان نیز ممکن است با واگذاری بخشی از این کشور به یک کشور خارجی مخالفت کنند. «الکس گالیتسکی»، مدیر سیاست‌گذاری کمیته ملی ارامنه آمریکا به نیویورک تایمز گفته است که «آنچه ما می‌بینیم توافقی است که تجاوز آذربایجان را پاداش می‌دهد، حاکمیت ارمنستان را تضعیف می‌کند و عدالت را برای ۱۵۰ هزار ارمنی که از خانه‌های خود رانده شده‌اند، نادیده می‌گیرد.»
تجارب شکست خورده گذشته: از سوی دیگر، تجربه گذشته نشان می‌دهد که ابتکارات ژئوپلیتیکی در قفقاز می‌توانند با خوش بینی اولیه همراه باشد، اما به دلیل اختلاف نظر در جزئیات، خیلی زود متزلزل می‌شوند. روند صلح کی وست در سال ۲۰۰۱ شامل ارمنستان و آذربایجان و پروتکل‌های عادی‌سازی دیپلماتیک ارمنستان و ترکیه در سال ۲۰۰۹ و یا توافق بی سرانجام مینسک برجسته‌ترین نمونه‌هایی از توافق‌نامه‌های صلح احتمالی مربوط به قفقاز هستند که هیچکدام نتوانستند به هدف نهایی خود دست یابند.
تاثیرات ژئوپلیتیک «دالان ترامپ»
به نظر می‌رسد که دالان ترامپ دارای تاثیرات ژئوپلیتیکی قابل توجهی خواهد بود. این تاثیرات به طور عمده شامل بازیگران عمده قفقاز خواهد بود که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد:
ایران: ایران هم مرز مستقیم و مجاور بی واسطه کریدور زنگور خواهد بود. این کریدور در مجاورت مرز ایران و در اختیار آمریکا می‌تواند به ایجاد تجهیزات جاسوسی و شنود استراتژیک ایالات متحده در مجاورت مرز شمالی ایران منجر شود. همچنین ساخت این دالان تجاری می‌تواند تجارت ایران را به طور قابل توجهی با اختلال روبرو کند. گردش مالی دوجانبه ایران و ارمنستان در سال‌های اخیر به شدت افزایش یافته است و ایروان به عنوان یک خروجی حیاتی برای کالاهای ایرانی، از جمله به عنوان مجرایی برای تجارت ایران و روسیه عمل کرده است. کشیده شدن یک دالان میان جمهوری آذربایجان و نخجوان به معنای قطع دسترسی زمینی مستقیم ایران به خاک ارمنستان خواهد بود.
همچنین یکی دیگر از آثار زیان بار کریدور زنگزور سابق برای ایران، از دست رفتن فرصت سواپ نفتی با جمهوری آذربایجان است. سواپ نفتی جمهوری آذربایجان یک معامله چندسَر‌بُرد برای ایران است، چون ایران جمهوری نفت آذربایجان را در مرز شمالی تحویل می‌گرفت و معادل آن با مشخصات مشابه را در خلیج فارس از تولید داخلی به مشتری‌های جمهوری آذربایجان می‌داد و در این میان، بدون جابه‌جایی واقعی نفت، درآمد ارزی به ازای هر بشکه برای ایران لحاظ می‌شد و همزمان خوراک پالایشگاه تبریز هم با کمترین هزینه انتقال نفت از خوزستان از نفت وارد شده از جمهوری آذربایجان تأمین می‌شد. حالا اگر دالان ادعایی عملیاتی شود، هم درآمد ارزی ایران از میان خواهد رفت و هم هزینه انتقال نفت از خوزستان و دیگر میادین نفتی به پالایشگاه تبریز نیز به هزینه‌های ایران افزوده خواهد شد.
به طور کلی، آثار ایجاد دالان زنگزور برای ایران می‌توان شامل حذف ایران از مسیر اتصال ترکیه به آسیای مرکزی، کاهش نفوذ در قفقاز، تقویت حضور ناتو در شمال ایران، کاهش درآمدهای ترانزیتی ایران و محدودکردن دسترسی ایران به بازارها و همسایگان باشد که بر سر این تاثیرات بسیاری از کارشناسان ایرانی اتفاق نظر دارند.
روسیه: با ورود آمریکا به موضوع اختلافات تاریخی جمهوری آذربایجان و ارمنستان، اقتدار روسیه در منطقه قفقاز در عمل زیر سوال رفته است. تأمین امنیت دالان زنگزور توسط آمریکا، شکست قابل توجهی برای روسیه در قفقاز جنوبی است. روسیه مدت‌هاست که به دنبال مذاکره برای یک توافق صلح دائمی در قفقاز است و «ولادیمیر پوتین»، رئیس جمهور روسیه در سال ۲۰۲۰ توافق آتش‌بس را برقرار کرد و به طور متناوب و دوره‌ای رهبران جمهوری آذربایجان و ارمنستان را گرد هم می‌آورد. اما پس از آنکه روسیه توجه خود را به حمله تمام عیار به اوکراین در سال ۲۰۲۲ معطوف کرد، نفوذ پوتین بر این درگیری رو به افول گذاشت. همچنین در سال ۲۰۲۳، نیروهای نظامی روسیه مستقر در منطقه نتوانستند مانع از تصرف منطقه قره‌باغ توسط آذربایجان شوند و حدود ۱۰۰۰۰۰ ارمنی مجبور به فرار از خانه‌های خود شدند.
علاوه بر این، ایجاد یک کریدور تحت مدیریت ایالات متحده، ضربه بزرگی به اعتبار روسیه، به عنوان بازیگر اصلی و دیرینه در قفقاز خواهد بود. تا پیش از این کرملین به عنوان نیروی حافظ صلح در هرگونه ترتیبات سیاسی منطقه حضور فعال داشت، اما اکنون، با بدست گیری کنترل دالان زنگزور توسط آمریکا توانایی روسیه برای اعمال نفوذ استراتژیک بر ارمنستان و جمهوری آذربایجان به میزان قابل توجهی کاهش یافته است.
«کنستانتین زاتولین»، معاون رئیس کمیته امور کشورهای مستقل مشترک المنافع دومای روسیه، در نشریه Lenta.ru گفته است که این توافق «به طور همزمان به معنای بیرون راندن روسیه از قفقاز و ورود آمریکا به این منطقه است». زاتولین افزود که تنها پایگاه استراتژیک باقی مانده روسیه در این منطقه، یک پایگاه نظامی در ارمنستان است و اکنون این پایگاه «به مویی بند است.»
آمریکا: ایالات متحده در تلاش است تا در منطقه استراتژیک قفقاز جا پایی برای خود دست و پا کند. این توافق می‌تواند شبکه تجاری مورد نظر آمریکا برای گسترش تجارت آمریکا و اتحادیه اروپا با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز را تقویت کند. ترامپ همچنین به شدت در تلاش برای دریافت جایزه صلح نوبل است. او پیشتر ادعای مشارکت در مذاکرات آتش بس بین کامبوج و تایلند، جنگ اسرائیل و ایران و تنش‌های بین هند و پاکستان شده بود و اکنون نیز ادعا دارد که صلح تاریخی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان را ایجاد کرده است. برای ترامپ که نه در غزه و نه در جنگ اوکراین دستاوردی نداشته است، بیانیه صلح جمهوری آذربایجان و ارمنستان یک فرصت ارزشمند برای تبلیغ دیپلماسی‌اش خواهد بود.
چین: چین اگرچه بازیگر فعالی در قفقاز نیست، اما قفقاز بخشی از مسیر زمینی چین برای دسترسی به بازارهای اروپا خواهد بود. از این منظر، بدست گیری کنترل دالان مهم زنگزور در قفقاز توسط آمریکا یک زنگ خطر جدی برای دسترسی چین به بازارهای اروپایی خواهد بود و از این منظر شاید برای پکن نیز حضور و کنترل دالان زنگزور توسط آمریکا چندان خوشایند نباشد.
