الوقت- امروزه نقش آب در مناقشات جهانی به مرور در حال پررنگ‌تر شدن است و شاید هیچ جای جهان به اندازه خاورمیانه درگیر بحران‌های ژئوپلتیک با منشأ آبی نباشد.
ایران نیز به عنوان کشوری واقع در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان، سال‌هاست با چالش کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کند. اما اجرای پروژه بزرگ انتقال آب دریای عمان و خلیج فارس به فلات مرکزی ایران، گامی بلند در مسیر رفع این بحران است.
این طرح نه‌تنها جایگاه ایران را در فناوری آب‌شیرین‌کن و انتقال آب در منطقه ارتقا داده، بلکه آن را به سرآمد این حوزه تبدیل کرده است.
وضعیت هشداردهنده منابع آبی جهان
آب به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار، نقش حیاتی در کشاورزی، صنعت، تولید انرژی و سلامت انسان‌ها دارد. با این حال، رشد جمعیت، تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع آبی، بسیاری از کشورها را با بحران شدید آب مواجه کرده است. بر اساس اطلس ریسک آب (WRI)، ۲۵ کشور که یک‌چهارم جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند، هر سال با تنش آبی بسیار شدید مواجه هستند.
همچنین، حدود ۴ میلیارد نفر )۵۰٪ جمعیت جهان) حداقل یک ماه در سال در شرایط کم‌آبی شدید زندگی می‌کنند. به نقل از صندوق جمعيت ملل متحد طي70 سال گذشته، جمعيت جهـان 3 برابـر و مصرف آب در جهان 6 برابر شده است.
با افزایش این تقاضا تا سال 2050، حتی اگر جهان موفق به محدود کردن افزایش دمای جهانی به 1.3 تا 2.4 درجه سانتی‌گراد تا سال 2100 شود، انتظار می‌رود یک میلیارد نفر دیگر در شرایط تنش آبی بسیار شدید زندگی کنند.
بر اساس گزارش سازمان ملل، در نیم قرن اخیر بیش از ۵۳۸۱ مورد مناقشه آبی در جهان رخ داده که ۸۱ مورد آن به درگیری‌های نظامی یا تخریب سدها منجر شده است.
در غرب آسیا، کشورهایی مانند بحرین، قطر، کویت و عمان در بالاترین سطح تنش آبی قرار دارند. این بحران در آینده نزدیک می‌تواند به جنگ‌های آب در منطقه دامن بزند.
غرب آسیا: کانون تنش‌های آبی
منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا به دلیل اقلیم خشک و منابع محدود آب شیرین، همواره شاهد تنش‌های ژئوپلتیک حول محور آب بوده است. بر اساس گزارش موسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی لندن، بحران آب در خاورمیانه بیش از هر منطقه دیگری بر روابط سیاسی و امنیتی کشورها تأثیر گذاشته است. تحلیلگران معتقدند که سرنوشت نهایی مناقشات خاورمیانه ممکن است به آب گره خورده باشد.
برخی از مهم‌ترین موارد عبارتند از:
- درگیری اعراب و اسرائیل بر سر رودخانه‌های اردن و لیتانی؛ جاييكه سه جنگ متوالي بر سـر آب بيـن اعـراب و اسراييل بهوقوع پيوسته است. حضور رژیم صهیونی در منطقه و مهاجرت رو به افزايش آنان بـه منطقـه، باعث شده است كه مساله آب به عنوان چالشي براي این رژیم درآيد. وجود 2 نوار آبي رنـگ در آرم پرچم اسراييل نمادهايي ازدو رود حيات‌بخش منطقه، يعني نيل و فرات است و نـشاندهنـده اهميتي است كه اين رژیم براي مساله آب قائـل اسـت. حـدود40درصـد از منـابع پايـدار آب در اسراییل از اراضي اشغالي (كرانه بـاختري رود اردن، دريـاي جليلـه و ارتفاعـات جـولان ) تاميـن مي‌شود و برخي تحليلگران سياسي اعتقاد دارند تنها آب اسـت كـه سـرانجام سرنوشـت اراضـي اشغالي و جنگ يا صلح در اين منطقه را مشخص خواهد كرد.
- اختلاف مصر، سودان و اتیوپی بر سر سد «رنسانس» اتیوپی روی رود نیل.
- تنش ترکیه، سوریه و عراق بر سر سدهای احداث‌شده روی دجله و فرات.
- مناقشه هند و پاکستان بر سر رودخانه سند.
چالش‌های آبی ایران و همسایگان
ایران نیز به عنوان بخشی از خاورمیانه، با چالش‌های جدی آبی روبرو است. ایران با متوسط بارندگی ۲۵۰ میلی‌متر در سال (یک‌سوم متوسط جهانی) در وضعیت تنش آبی قرار دارد.کاهش بارندگی، خشکسالی‌های مکرر و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، نیز مزید بر علت شده و وضعیت آب کشور را به مرز بحران رسانده است.
در این میان سدسازی‌های در حوزه های بالادستی و بر سرمنشاهای رودخانه‌های بزرگ در داخل ایران موجب شده تا در سالهای اخیر مذاکرات بر سر حق‌آبه به یکی از محورهای اصلی رایزنی دیپلماتیک و بعضاً اختلافات سیاسی با کشورهای همسایه تبدیل شود؛ همانند:
- اختلاف با افغانستان بر سر رود هیرمند: ساخت سد کمال‌خان توسط طالبان و کاهش حق‌آبه ایران، نگرانی‌ها از تشدید تنش‌های آبی را افزایش داده است.
- چالش‌های رودخانه ارس با آذربایجان: مدیریت مشترک آب این رودخانه نیازمند همکاری بیشتر است.
- مناقشه بر سر دجله و فرات: سیاستهای آبی ترکیه در ساخت سدهای متعدد، جریان آب به عراق و ایران را کاهش داده است.
این شرایط، ضرورت اجرای طرح‌های کلان انتقال آب و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین را بیش از پیش آشکار کرده است.
گام بلند ایران به سوی رفع بحران آبی
در این شرایط، پروژه انتقال آب دریای عمان و خلیج فارس به فلات مرکزی ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین طرح‌های آبی کشور، امیدها برای حل بحران آب را زنده کرده است. همچنین این پروژه زمینه ساز توسعه اقتصادی، کاهش فشار بر منابع آبی داخلی و پایداری جمعیت در این مناطق خواهد بود.
این پروژه بزرگ ملی که در روزهای اخیر فاز اول آن به بهره‌برداری رسید مهر سال ۱۴۰۱ در ۲۴ نقطه با حضور ۱۴ پیمانکار و عملیات مرحله دوم آن، هفتم مهر سال ۱۴۰۲ با حضور رییس جمهور شهید آیت الله رئیسی آغاز شد.
در آینده قرار است که انتقال آب دریای عمان به استان های شرقی در خراسان جنوبی و رضوی و سیستان و بلوچستان نیز برسد که طول مسیر آن یک هزار و ۳۴۲ کیلومتر خط اصلی است.
مشخصات و اهداف پروژه
- منبع آب: دریای عمان و خلیج فارس
- فناوری شیرین‌سازی: استفاده از سیستم‌های اسمز معکوس (RO) و تبخیر حرارتی
- حجم انتقال آب: در فاز نخست ۷۰ میلیون مترمکعب و در نهایت ۶۰۰ میلیون مترمکعب در سال
- مسیر انتقال: ۱۲۰۰ کیلومتر خط لوله تا اصفهان و ۱۳۴۲ کیلومتر تا خراسان
- هزینه اجرا: میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی
دستاوردهای اجرای پروژه
- تأمین آب صنایع و کشاورزی:
- صنایع اصفهان که سالها به دلیل کمبود آب با مشکل مواجه بودند، اکنون می‌توانند از آب شیرین‌شده دریا استفاده کنند.
- کشاورزی مناطق مرکزی که در معرض خشکسالی قرار داشت، امکان احیا خواهد یافت.
- کاهش فشار بر منابع داخلی:
- با انتقال آب دریا، فشار بر منابع آبی داخلی و برداشت از رودخانه‌هایی مانند زاینده‌رود کاهش می‌یابد.
- از خشک‌شدن کامل تالاب‌ها و قنات‌ها جلوگیری می‌شود.
- توسعه فناوری آب‌شیرین‌کن:
- ایران با اجرای این پروژه، به یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای منطقه در فناوری نمک‌زدایی تبدیل شده است.
- این دستاورد می‌تواند زمینه‌ساز صادرات خدمات فنی به دیگر کشورهای کم‌آب خاورمیانه باشد.
علاوه بر این، تأمین آب موردنیاز برای صنایع بزرگ مانند معادن و نیروگاه ها در راستای جلوگیری از خام فروشی منابع معدنی و افزایش ارزش افزوده، یکی دیگر از اهداف کلیدی این طرح به شمار می رود.
- تقویت امنیت ملی:
- با کاهش وابستگی به منابع آب مرزی، امکان تنش‌های آبی با همسایگان کمتر می‌شود.
- مناطق محروم شرقی کشور که سالها با کمبود آب مواجه بودند، امکان توسعه پیدا می‌کنند.
نتیجه‌گیری
اجرای پروژه انتقال آب دریای عمان و خلیج فارس به فلات مرکزی ایران، نه‌تنها یک دستاورد بزرگ مهندسی، بلکه گامی استراتژیک در مسیر امنیت آبی کشور است. این طرح نشان می‌دهد که ایران با تکیه بر فناوری داخلی و برنامه‌ریزی بلندمدت، می‌تواند از بحران آب عبور کند.
در شرایطی که منطقه غرب آسیا به کانون تنش‌های آبی تبدیل شده، موفقیت ایران در این پروژه می‌تواند الگویی برای دیگر کشورهای منطقه باشد. با ادامه این روند، ایران نه‌تنها بحران آب داخلی را مدیریت خواهد کرد، بلکه به قطب فناوری آب شیرین‌کن در منطقه تبدیل خواهد شد.
