پایگاه تحلیلی الوقت - این روزها وضعیت در آسیای مرکزی به عنوان حیاط خلوت روسیه چندان مانند گذشته آرام و با ثبات نیست.
اوضاع مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان ناآرام است و هفته گذشته مقامات قرقیزستان اعلام کردند که در درگیری‌های مرزی اخیر این کشور با تاجیکستان، ۱۳ نفر کشته شدند. ترکش جنگ و درگیری مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان حال به دیگر مسائل و تحولات منطقه ای نیز کشیده شده و به تازگی طرح عدم ضرورت حضور قرقیزستان در سازمان پیمان امنیت جمعی در پارلمان قرقیزستان مورد بررسی و در حال بحث است.
سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی یکی از سازمان‌های فعال نظامی و چندمنظوره در حوزهٔ آسیای میانه و قفقاز است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی توسط روسیه و به منظور بالابردن ظرفیت‌ها و متحد نگه داشتنِ کشورهای منطقه پایه‌گذاری شد.
حال با بالاگرفتن بحث ها در قرقیزستان بر سر احتمال خروج این کشور از این پیمان منطقه ای به نظر می رسد که آسیای مرکزی با مجموعه ای تحولات جدید روبروست.
سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی از شکل گیری تا ناکارآمدی
از زمان فروپاشی شوروی، دولت روسیه تلاش کرده تا با ایجاد ساختارها و ترتیبات مختلف همچنان بازیگر اصلی در این منطقه باشد. از جمله این نهادها، سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) است که در 15 می 1992 با حضور کشورهای ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و روسیه در چارچوب جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع در تاشکند شکل گرفت.
آذربایجان در 24 سپتامبر 1993 و گرجستان در 9 دسامبر و بلاروس در 31 دسامبر 1993 به این پیمان پیوستند. پیمان در 20 آوریل رسماً آغاز به کار کرد. این پیمان مؤید تمایل تمامی دولت های شرکت کننده به خودداری از استفاده یا تهدید به استفاده از زور بود. امضا کنندگان این پیمان حق پیوستن به پیمان نظامی دیگری را نداشتند و حمله نظامی به یکی از امضا کنندگان پیمان، به منزله تعرض به تمامی امضاکنندگان تلقی می شد.
این پیمان در صورتیکه گسترش پیدا نمی کرد، برای یک دوره 5 ساله منعقد شده بود. در دوم آوریل 1999، رؤسای جمهور ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان پروتکلی برای تمدید پیمان برای 5 سال دیگر امضا کردند. اما آذربایجان، گرجستان و ازبکستان از امضای قرارداد خودداری و از پیمان خارج شدند. در همین زمان ازبکستان به گروه گوام پیوست که توسط آذربایجان، گرجستان، مولداوی و اوکراین در 1997 برای مقابله با تأثیر روسیه در منطقه تأسیس گردیده بود.
در هفتم اکتبر 2002 شش عضو این پیمان منشوری امضا نموده و نام پیمان را به سازمان پیمان امنیت دسته جمعی سی. آی. اس تغییر دادند و در سال 2005 چندین مانور نظامی با شرکت کشورهای عضو انجام گردید. در این سال ازبکستان از گوام خارج شده و روابط نزدیکتری با روسیه برقرار ساخت. در 23 ژوئن 2006 ولادیمیر پوتین اعلام کرد که ازبکستان عضو دائم پیمان گردیده است. این پیمان در مجمع عمومی سازمان ملل متحد نقش ناظر را بر عهده دارد. در حال حاضر اعضای سازمان پیمان دسته جمعی عبارتند از: ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قزقیزستان، روسیه و تاجیکستان.
سازمان پیمان امنیت دسته جمعی در 18 سپتامبر 2003 به پیروی از تصمیم سران دول عضو در تبدیل پیمان به یک سازمان منطقه ای بین المللی ایجاد گردید. هدف اصلی سازمان، تعدیل و تعمیق همکاری های نظامی ـ سیاسی، توسعه ساختارهای چند جانبه، فرایندهای همکاری برای تضمین امنیت ملی کشورهای عضو بر پایه مبانی مشترک و کمک رسانی شامل کمک های نظامی به کشورهای عضو که قربانی خشونت گشته اند می باشد، اما حال تحولات مرزی تاجیکستان و قرقیزستان نقش این پیمان را زیر ذره بین توجهات برده است. در واقع در حالی که قرقیزستان انتظار داشت که این پیمان امنیتی منطقه ای جنگ و تنش مرزی با تاجیکستان را مدیریت کند، اما عدم ورود این پیمان منطقه ای به تنش اخیر قرقیزستان و تاجیکستان باعث شده تا حال قرقیزها به فکر خروج از این پیمان امنیتی منطقه ای باشند.
از سوی دیگر نشست اخیر سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی در حالی به میزبانی تاجیکستان برگزار شد که در این نشست هیچ اشاره ای به تنش مرزی این کشور با قرقیزستان صورت نگرفت؛ لذا به نظر می رسد که پیمان مذکور از اختلافات، نا هماهنگی‌ها و جهت‌گیری‌های متفاوت اعضا رنج می برد.
همچنین اختلافات و منازعات میان کشورهای عضو روی مسائل مختلف از قبیل تعیین حدود مرزی، استفاده از منابع آب، چگونگی روابط و همکاری‌های تجارتی با هم از جمله دیگر چالش های پیمان مذکور به شمار می رود که تا کنون مانع بزرگی پیش روی توسعه و کارایی سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی بوده است. جنگ اخیر میان تاجیکستان و قرقیزستان نشان داد که اعضای این سازمان منطقه ای تا چه اندازه با هم دچار اختلاف هستند.
حیاط خلوت روسیه دست خوش مداخلات خارجی
اگرچه قرقیزستان موضوع خروج از سازمان پیمان امنیت دسته جمعی را مطرح کرده است، اما نمی توان از تحرکات بازیگران خارجی نیز در قبال تحولات آسیای مرکزی غافل بود.
پیش از قرقیزستان نیز ازبکستان در سال 2012 با اعلام این که نظراتش در این پیمان منطقه ای نادیده گرفته می شود، خروجش از این پیمان امنیتی را اعلام کرده بود.
به طور کلی با بررسی تحولات سیاست خارجی کشورهای عضو پپمان امنیتی دسته جمعی متوجه این امر می شویم که هر زمانی که روابط این کشورها با غرب و نهادهای غربی خوب بوده، شاهد واگرایی این کشوها نسبت به سازمان های امنیتی در منطقه آسیای مرکزی و به خصوص ساختارهای روس محور بوده ایم و زمانی که روابط این کشورها با غرب دچار تنش شده، کشورهای آسیای مرکزی سعی کرده اند تا با سازمان هایی روس محور همگرایی داشته باشند.
طی ماه های گذشته نیز که موضوع خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان مطرح شده، برخی کارشناسان از احتمال ایفای نقش فعال تر واشنگتن در آسیای مرکزی سخن گفته اند و هم زمان با آغاز خروج نیروهای آمریکا از افغانستان، رسانه‌های آمریکایی موج رسانه‌ای جدیدی را مبتنی بر احتمال تاسیس پایگاه نظامی آمریکا در آسیای مرکزی در پیش گرفتند. بر اساس تحلیل‌های ارائه شده، این پایگاه نظامی درواقع یک آلترناتیو برای پشتیبانی احتمالی از دولت افغانستان و دیگر نیروهای مورد حمایت آمریکا در افغانستان خواهد بود. همچنین این پایگاه نظامی به عنوان یک بستر همکاری مشترک با کشورهای آسیای مرکزی برای تامین امنیت نوار شمالی افغانستان محسوب می‌شود. با این حال بسیاری معتقدند که پایگاه نظامی احتمالی جدید آمریکا در یکی از کشورهای آسیای مرکزی بیش از آن که ناظر بر تحولات افغانستان باشد، متوجه قدرت منطقه ای آسیای مرکزی یعنی روسیه خواهد بود.
نیویورک تایمز در گزارشی که اخیرا به نقل از برخی مقامات آمریکایی منتشر کرده، از سه کشور قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان به عنوان گزینه‌های احتمالی میزبانی از پایگاه نظامی آمریکا یاد کرده است. به گفته برخی منابع رسانه‌ای دیگر، برخی رایزنی‌ها میان مقامات آمریکایی و کشورهای مذکور نیز اخیرا با هدف تاسیس همین پایگاه نظامی صورت گرفته است. مذاکرات با وزرای خارجه کشورهای منطقه که هفته گذشته در چارچوب پلتفورم 1+5 برگزار شد، یکی از بسترهایی است که برای این امر مطرح می‌شود.
در همین حال مساله دیگری که در خصوص دو کشور قزاقستان و تاجیکستان مطرح شده، عضویت این کشورها در سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی است. این کشورها در حال حاضر میزبان پایگاه‌های نظامی روسیه و شبکه‌های مشترکی از تاسیسات دفاعی هستند. طبیعتا تاسیس پایگاه نظامی آمریکا در این دو کشور مستلزم شرایط پیچیده‌تری نظیر موافقت سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی است. با این حال ازبکستان که در حال حاضر عضو این سازمان امنیتی منطقه‌ای نمی‌باشد، به نظر می‌رسد شرایط آماده‌تری را برای این امر در اختیار دارد.
در واکنش به همین خبرها نیز بود که ماه گذشته سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه به کشورهای تاجیکستان و ازبکستان سفر کرد. در همین راستا خبرگزاری «تاس» نیز به نقل از شویگو در دیدار با مقامات ازبکستان، «آماده شدن برنامه مشارکت استراتژیک نظامی دو کشور برای سال‌های 2021 تا 2025 را در دیدار وزرای دفاع دو کشور» منتشر کرده است. این موضوع در صورت اجرایی شدن می‌تواند بر تاسیس پایگاه احتمالی آمریکا در ازبکستان تاثیرگذار باشد، هرچند همچنان مشخص نیست موضوع خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان براساس وعده های واشنگتن تکمیل خواهد شد یا خیر، اما بی تردید آن چه بر تحولات آتی و بازی واشنگتن در آسیای مرکزی تاثیرگذار خواهد بود، آینده حضور و یا عدم حضور نظامیان خارجی به رهبری آمریکا در افغانستان خواهد بود.
