الوقت- دراجلاس پنج جانبه فرماندهان نیروی دریایی کشورهای ساحلی خزر، تفاهم نامه نظامی بین ایران و کشورهای این حوزه در سن پطرز بورگ روسیه امضا شد. این تفاهمنامه بر همکاریهای امنیتی، آموزشی، فنی و امداد و نجات متمرکز شده است. پس از حضور تنش زای آمریکا در منطقه، و تغییراتی که در محیط امنیتی رخ داده ، ماهیت همکاری های دسته جمعی در منطقه نیز درحال تغییر است. این ابتکار عمل های امنیتی همکاری های دو جانبه و چند جانبه نظامی کشورهای منطقه را وارد مراحل جدیدی می‌کند.
همکاری های امنیتی دریای خزر
طبق قراردهای سالهای1921 و1940، هیچ قدرت ثالثی نباید وارد آب‌هاي دریاي خزر شود و کشورهاي ساحلی نیز متعهد شده بودند، اقدامی نکنند که سبب شود، قدرت هاي ثالث به حوزه دریاي خزر وارد شوند. بعد از فروپاشی شوروی، برخی کشورهای ساحلی تازه استقلال یافته با تفسیر یک قاعده حقوقی مبنی بر تغییر بنیادین اوضاع و احوال پای بندی به این پیمانها را سست نموده و به دنبال جذب قدرتهای فرامنطقه ای به حوزه دریای خزر برآمدند.
این مساله پس از آنکه روسیه اعلام کرد قصد دارد تا سال 2020، 16 فروند ناو جنگی جدید مجهز به سامانه های موشکی درماخاچ قلعـه را در نزدیکی بنادر آستاراخان در دریاي خزر مستقر کند، شدیدتر شد. از یک طرف جمهوری آذربایجان از سال 1992 همکاری های نظامی خود را با ناتو را شروع کرد. برخی از زیر ساختهای نظامی آذربایجان براساس سیستم های آموزش نظامی ناتو در حال بازآرایی است. همچنین جمهوری آذربایجان به ناتو اجازه داده تا با استفاده از راه آهن باکو-تفلیس-کارس و نیز بندر آلات در باکو نیروهای و تجهیزات مورد نیاز خود برای حضور نظامی در افغانستان را منتقل کند. از طرف دیگر ترکمنستان نیز برای تقویت نظامی خود در دریای خزر همکاری هایی با سایر کشورهای غیر ساحلی انجام داده بود. با توجه به منابع غنی نفتی وگازی و دریایی دریای خزر ،چنین همکاریهای واگرایانه از سوی کشورهای ساحلی باعث ایجاد تنش و راکد ماندن استفاده از منابع دریای خزر در مناطق فلات قاره و مناطق انحصاری اقتصادی می‌شد.
این مساله با توجه به اختلاف دیدگاههای کشورها در مورد رژیم حقوقی دریای خزر فرایند پیچیده تری را طی نمود. با گذشت زمان و سیاست های آمریکا و ناتو برای گسترش به شرق ، کشورهای ساحلی دریای خزر اهمیت همکاریهای دسته جمعی امنیتی را برای منافع مشترک بیشتر مد نظر قراردادند. در ماده 3 کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزرکه در مرداد 1397 امضا شدکشورهای ساحلی طی بندهای 1 تا 7 این ماده بر تضمین موازنه پایدار و عدم اجازه به قوای فرامنطقه ای برای حضور در دریای خزر توافق کردند. چنین توافقی زمینه لازم برای استفاده از منابع اقتصادی دریای خزر بود. در گام دوم همکاری های امنیتی دریای خزر که در چهارمین اجلاس فرماندهان نیروی دریایی کشورهای عضو انجام شد، طرفین طی تفاهمنامه ای تصمیم به رفع نیازهای نیازهای فنی، آموزشی و ساخت و تعمیر یگان‌های شناور سطحی و زیر سطحی در دریا و ساحل را با اشتراک ظرفیت‌های یکدیگر گرفتند .دریادار امیر خانزادی که از طرف ایران این تفاهمنامه را امضا کرد اعلام نمود: ابعاد این تفاهم نامه ۵ جانبه در حوزه آموزشی، عملیاتی، امداد و نجات و تبادل اطلاعات است.
تقویت همکاری های ایران و روسیه
ایران و روسیه بیش از سایر کشورها بر غیر امنیتی کردن دریای خزر تاکید داشته اند. برای شکل گیری همکاری های دسته جمعی در حوزه های اقتصادی و نظامی، استقلال کشورها و پرهیز از روابط نامتقارن بسیار حیاتی است. با توجه به تجربه 40 سال جمهوری اسلامی ایران در امنیت درونزا و غیر وابسته، ایران قابلیتهای نظامی وژئواستراتژیک بسیار قوی ای برای همکاری برد-برد با سایر کشورهای دارد. این مساله در جلوگیری از باجگیری سایر کشورهای وابسته حوزه دریای خزر در تعیین رژیم حقوقی و نحوه استفاده از بستر و زیر بستر دریای خزر تاثیر بسزایی دارد.
در راستای نقش محوری ایران در امینت منطقه، امیر خانزدای در حاشیه اجلاس فوق از رزمایش مشترک ایران و روسیه دراقیانوس هند در آینده ای نزدیک خبر داد. وی اهداف این رزمایش را آمادگی رزمی و دستیابی به امنیت جمعی در مناطق خاص دانسته بود. در مرداد ماه جاری طی سفر امیر خانزادی به روسیه توافق نامه نظامی مشترکی بین دو کشور امضا شد. بندهایی از این توافقنامه دارای طبقه بندی است اما در مجموع هدف از امضای آن، توسعه همکاری های نظامی میان دو کشور است و قطعا بخش اعظمی از آن شامل نیروهای دریایی دو کشور می شود و می توان گفت برای نخستین بار است که چنین توافقی بین دو کشور صورت می گیرد و نقطه عطفی در همکاری های نظامی تهران و مسکو به حساب می آید.
تحلیل گران چنین تفاهمنامه هایی را به چالش کشیدن هژمونی آمریکا در خاورمیانه توسط ایران و روسیه دانسته اند. اگرچه این توافق نامه غیر الزام آور است اما دیدگاههای مشترک امنیتی دو کشور را نشان می‌دهد و باعث می‌شود در آینده کشورهای بیشتری به مسیر ایران و روسیه حرکت کنند. چنانکه پس از این توافقنامه چین نیز در رزمایش مشترک ایران و روسیه در اقیانوس هند و دریای عمان شرکت خواهدکرد .این رزمایش در یک منطقه ژئواستراتژیک توسط سه کشور مهم اقدامی کم سایقه است و پیام‌های تاثیرگذاری برای تضعیف حضور کشورهای فرامنطقه‌ای در خلیج فارس و جذب کشورهای همسو دارد.
بنابراین اقدامات و ابتکارات نظامی و امنیتی متنوع ایران با کشورهای منطقه نظیر همکاری های امنیتی با کشورهای حوزه دریای خزر و از طرفی همکاریهای امنیتی با چین وروسیه و سایر کشورهای منطقه ، باعث ایجاد توازن در منطقه و افزایش نقش ایران در حفظ امنیت و ثبات مناطق حساس و ژئو استراتژیک می‌شود.
