الوقت - طی روزهای گذشته انتشار مستندی از سوی شبکه «الحره» تحت عنوان «فساد دینی در عراق» که به طور مشخص شخصیت‌ها عالی مذهبی شیعه و سنی را در عراق نشانه گرفته بود، موجی از واکنش‌های شخصیت‌ها، احزاب و حتی دولت عراق را در پی داشته است. در واقع، شبکه الحرة 31 آگوست 2019 (9 شهریور 1398)، گزارشی ۲۵ دقیقه‌ای را درباره فساد منتشر و اعلام کرده بود که پرونده فساد نهادهای دینی را در عراق مورد بررسی قرار می‌دهد.
این گزارش به پروژه‌های تجاری عتبات مقدس شیعه در کربلا و نجف پرداخته و سؤالاتی را درباره آن مطرح کرده بود. عتبات عالیات تعدادی زیادی پروژه سرمایه‌گذاری در زمینه‌های گردشگری، بهداشت، آموزش و کشاورزی را اجرا می‌کند که هزاران کارمند در آن فعالیت دارند و نماینده آیت‌الله سید علی سیستانی، مرجع عالیقدر شیعیان آن را اداره می‌کند. همچنین این گزارش به پروژه‌های سرمایه‌گذاری اوقاف سنی به ریاست عبداللطیف الهمیم پرداخته است.
هر چند پس از موج گسترده نارضایتی‌ها در سوطح مختلف، سازمان رسانه و ارتباطات عراق اعلام کرد که مجوز فعالیت دفاتر شبکه الحرة را به مدت سه ماه به حالت تعلیق در می‌آورد اما اکنون مساله این است که چنین شبکه تلویزیونی که وابستگی آن به آمریکا از نظر مالی محرض به نظر می‌رسد، در راستای چه اهدافی چنین مستند توهین‌آمیز و سراسر دروغ را منتشر کرده است. در پی‌گیری این مساله به طور حتم باید به سطحی کلان‌تر از پرداخت مساله توجه شود که آن‌هم عبارت است از «استراتژی فرهنگی آمریکا برای نفوذ در عراق.» بر همین مبنا، در نوشتار تحقیقی حاضر ابعاد و اهداف آمریکا از نفوذ فرهنگی در عراق مورد تحلیل و واکاوی قرار گرفته است.
1- تمرکز آمریکا بر نقوذ رسانه‌ای
مهمترین سطح نفوذ فرهنگی آمریکا در عراق که به وضوح دست‌های پنهان این کشور در موضوع تخریب مرجعیت و دیگر نهادهای مذهبی نمایان می‌کند، در تمرکز واشنگتن بر ایجاد رسانه‌های دست نشانده نمایان می‌شود. در این زمینه، بر اساس پژوهشی که «اندیشکده راهبردی تبیین» در اردیبهشت سال 2018 (1397) یعنی در یک سال و نیم قبل انجام داده، به وضوح به تحت الحمایه بودن شبکه الحره توسط دولت آمریکا اشاره می‌شود.
تبیین در این زمینه می‌نویسد: «تلاش‌های رسانه‌ای ایالات متحده آمریکا ابعاد گسترده‌ای دارد، اما یکی از بارزترین نهادهای آمریکاBBG) Broadcasting Board of Governors) است. این نهاد به طور خاص رسالت خود را آگاه کردن، تعامل و ارتباط با مردم جهان و حمایت از دموکراسی و آزادی عنوان کرده‌است. یکی از زیر مجموعه‌های BBG در حوزه‌ی غرب آسیا MBN ) Middle East Broadcasting Networks) است که شبکه الحره و رادیو «سوا» را در بر می‌گیرد. این شبکه‌ها به زبان عربی و به طور خاص توسط کنگره آمریگا تامین مالی می‌شوند که به طور ویژه یکی از کشورهای هدف را عراق قرار داده‌اند. به عنوان نمونه شبکه‌ی الحره اخبار مربوط به ۱۰ زن شجاع جهان را که وزارت خارجه آمریکا اسامی آنان را اعلام کرد را پوشش داد؛ در این خبر یک زن عراقی به نام «أم قصئ» که ۱۵ دانشجوی عراقی را در خانه‌ی خود پناه داد تا از دست داعش خلاصی یابند از بانوی اول آمریکا(ملانیا ترامپ) جایزه دریافت کر .تلاش آمریکا برای نشان دادن دولتی که با گروه‌های تروریستی مبارزه می‌کند و از پناهجویان و اقوام و گروه‌های مختلف دینی حمایت می‌کند از راهکارهایی است که به طور ویژه در این شبکه‌ها در عراق دنبال می‌شوند.
این گزارش تحلیلی به وضوح نشان می‌دهد که ساخت برنامه‌ای با موضوع فساد در نهادهای دینی به هیچ عنوان برنامه‌ای مستقل نیست و بیشتر در راستای اجرایی کردن طرح بزرگ‌تر این کشور برای «سکولاریزه کردن» عراق و سوق دادن گرایش‌های مردم به سوی فرهنگ مادی و غربی است. با این وجود، در این زمینه یعنی در بُعد درونی‌سازی فرهنگ سکولار بیش از رسانه‌ها تمرکز استراتژیست‌های آمریکا بر مراکز آموزشی و نهادهای فرهنگی معطوف شده است.
2- برنامه آمریکا برای نفوذ فرهنگی در نهادهای آموزشی و دانشگاهی
بدون تردید، مهمترین بُعدی که آمریکایی‌ها در کشور عراق در سطح فرهنگی بر آن تمرکز ویژه‌ای داشته‌اند در ارتباط با نقش و کارکرد موسسات فرهنگی و دانشگاه‌های وابسته است. در واقع، آنها دانشگاه و موسسات فرهنگی را همچون چرخ‌دنده پیشبرد سیاست‌ها و مواضع خود در کشور عراق ارزیابی می‌کنند. بر اساس رویکرد آمریکایی‌ها، آموزش عالی در عراق باید به قسمت ضروری تلاش های کشور عراق برای دموکراتیزه کردن سیستم سیاسی و مدرنیزه کردن جامعه تبدیل شود. از نظر آنها، دانشگاه های عراق پتانسیل کمک به مسائل اجتماعی و تنش‌های سیاسی کشور را دارند، همچنین فرصت‌هایی برای دانشگاه و دانشجویان ایجاد می کند تا به‌عنوان نماینده تغییرات جامعه ظاهر شوند. آنها در تبلیغات خود طی سال‌های بعد از 2003 بر این امر تاکید کرده‌اند که علی‌رغم جنگ و قوانین اتوریته دانشگاه و مؤسسات آموزشی فرهنگی نقش رهبری را در اطمینان دهی در ایجاد صلح پایدار در عراق ایفا می‌کنند.
از همان ابتدای اشغال عراق توسط آمریکا بخش آموزش مهمترین حوزه‌ای بود که در سطح کلان جامعه عراق با مشکل بودجه و سازماندهی همراه بود. در واقع، بعد از تهاجم سال 2003 آمریکا به عراق، تخمین زده می‌شد که دولت عراق در بخش آموزش که نیاز مبرمی به حداقل 1،2 میلیارد دلار ادارد اما چنین مبلغی در عرصه عینی موجود نبود. حتی کنفرانس اهدا کنندگان برای بازسازی عراق که در اکتبر 2003 در مادرید برگزار شد، هیچ بودجه ای به بخش دانشگاهی و آموزش تخصیص نیافت.
همچنین، در بهار 2004 زمانی که کنگره آمریکا 87 میلیارد دلار برای بازسازی عراق اختصاص داد، مقام موقت ائتلاف (CPA) 120 میلیون دلار را برای بخش دانشگاهی درخواست کرد اما تنها 8 میلیون دلار دریافت کرد. برای سال تحصیلی 2004-2005، کل هزینه آموزش عالی تنها 225 میلیون دلار بود که که 65 درصد آن به دستمزدها و حقوق ها اختصاص داده شده بود.
با تمام این اوصاف، در سال‌های ابتدایی اشغال عراق در شرایطی که سیمای کلی اقتصاد ضعیف بود، تلاش‌های مشخص و روشنی از حمایت های بین المللی، بخصوص ایالات متحده در حمایت از بخش دانشگاهی این کشور پدیدار شد. در همین راستا، آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده در سال 2003 اعلام کرد که ایجاد شراکت بین موسسات آمریکایی و عراقی 22 میلیون دلار هزینه دارد. مؤسسات ایالات متحده شامل دانشگاه نیویورک در ستونی برووک، دانشگاه هووایی، دانشگاه دی پاول، دانسگاه ایالاتی جکسن و دانشگاه اوکلاهما بودند. برنامه بورس تحصیلی فول برایت (محقق برجسته) در سال 2004، بورس 36 دانشجوی عراقی برای تحصیل در آمریکا و برای سال 2005 تحصیل 35 دانشجو بود.
در سطحی دیگر، وزارت امورخارجه آمریکا در زمینه همکاری های دو جانبه، در طول دو سال برنامه هایی را برای ایجاد کتابخانه های مجازی اجرا کرد. کتابخانه‌ای که در سال 2006 بهره برداری شد، دسترسی به تعداد زیادی کتاب بالغ بر هزار نشریه آنلاین را برای بخش های آکادمیک عراقی، مهندسان، دانشجویان دانشگاه، یک مرکز تحقیقاتی و همه ی وزرای دولت عراق ممکن ساخت.
3- برنامه‌ریزی برای ترویج و نهادینه‌کردن سکولاریزم
علاوه براین، دیگر ابعادی که آمریکا در انجام امور فرهنگی بر آن تمرکز کرد، تلاش برای نهادینه کردن فرهنگ آمریکایی مبتنی بر سکولاریزم در کشور عراق است. از ابتدای سقوط رژیم بعث مؤسسه صلح ایالات متحده بطور فعالی در حمایت از بخش آموزش دانشگاهی عراق حضور داشته است. از سال 2003، مؤسسه کارهای متعددی برای کاهش تنش های مذهبی و قومی و تشویق به ثبات و دموکراسی و توجیه نیاز به حضور ارتش آمریکا در عراق انجام داده است. برنامه آموزشی مؤسسه بر توسعه برنامه تحصیلی و آموزش معلمان برای حل تنش ها و صلح، حقوق بشر و دموکراسی تاکید داشته است. مؤسسه به ایجاد مرکز حقوق بشر و حل مناقشات با تکیه بر بخش دانشگاهی و جامعه کمک کرد. از طرفی افزایش دانش اساتید دانشگاه در زمینه حل مناقشات و حقوق بشر و روش های مرتبط با صلح یکی دیگر از کارهای مؤسسه بود. همچنین حامی مالی ترجمه متون و برنامه های تحصیلی متعددی شد که در زمینه حقوق بشر و حل تنش ها مناقشات بود.
در بُعدی دیگر، در مارس 2005، مؤسسه صلح کنفرانسی با عنوان ماموریت (رسالت) مدنی دانشگاه های عراق برگزار کرد. 30 نفر از افراد آکادمیک از دانشگاه های مختلف در این کنفرانس شرکت کردند که برنامه ای برای افزایش درگیر کردن دانشگاه های محل خدمتشان در این زمینه طرح کردند. مؤسسه 13 همایش آموزشی عمومی را در 12 دانشگاه در سپتامبر 2005 برگزار کرد. هدف از این کنفرانس ها تشریح مفاد ساختار جدید رفراندوم سراسری بود. روسای دانشگاه ها، اعضای هیئت علمی دانشگاه ها در رابطه با موضوع های ساختاری همچون فدرالیزم، نقض مذهب در دولت ، حقوق ز نان، هویت عراقی و حقوق اقتصادی سخنرانی هایی ارائه کردند.
همچنین، مؤسسه صلح موضوع انشایی برای دانش آموزان دوم دبستان در عراق طرح کرد، عنوان انشاء «از عراق آینده چه می خواهم؟» هزار دانش آموز از 8 هزار مدرسه عراق انشاء نوشتند. برندگان در جشنی با حضور والدینشان که در سال 2006 در دانشگاه بغداد برگزار شد جوایزی دریافت کردند برگزاری این دست کنفرانس‌ها و طرح این موضوعات نشان می‌دهد که آمریکایی‌ها از ابتدای اشغال عراق در سال 2003 تمرکز ویژه‌ای بر مباحث فرهنگی داشته‌اند و تلاش کرده که از هر طریق ممکن فرهنگ سکولاریسم و مبانی هویت غربی را در ترویج و آموزش دهند.
4- تمرکز آمریکا بر پذیرش و تربیت دانشجویان عراقی
یکی دیگر از ابعادی که در ارتباط با مناسبات فرهنگی میان آمریکا و عراق می‌توان به عنوان موضوعی مهم مورد توجه واقع شود، در ارتباط با میزان پذیرش دانشجویان عراقی در کشور آمریکا است. در حقیقت، واشنگتن از پذیرش دانشجویان عراق به عنوان ابزاری برای تربیت نخبگان آینده بزرگ شده با فرهنگ آمریکایی و غربی بهره می‌گیرد. بر این اساس که هر اندازه تعداد دانشجویان عراقی در آمریکا بیشتر باشد، نسلی بیشتر از نخبگان سکولار و لیبرال می‌توانند در عراق حضور داشه باشند و این امر در نهایت می‌تواند زمینه حفظ مناسبات میان آمریکا و عراق را فراهم کند. هر چند چینی امری را نمی‌توان قطعی ارزیابی کرد اما نمی‌توان از این امر نیز غافل شد که دانشجویان و نخبگان عراقی حاضر در کشور آمریکا می‌توانند در مقام پذیرندگان فرهنگ لیبرال دموکراسی غربی ظاهر شوند. با نظر به این تفاسیر در سال‌های بعد از 2014 یعنی بعد از قدرت‌گیری داعش در عراق، شاهد روند روبه افزایش حضور دانشجویان عراقی در آمریکا هستیم که جزئیات آن را می‌توان در قالب نمودارهای ذیل مشاهده کرد.
در سال 2008 ، عراق و ایالات متحده در مورد توافق نامه همکاری استراتژیک توافق کردند که شامل اهداف افزایش مبادلات فرهنگی و همکاری در آموزش و تحقیقات عالی می باشد. از آن زمان تعداد دانشجویان عراقی برای تحصیل در ایالات متحده 429 درصد افزایش یافته است ، از 359 دانشجو در سال 2008/09 به 1901 دانشجو در سال تحصیلی 2015/16 ( IIE ، Open Doors)). اکثر این دانشجویان (نزدیک به 77 درصد) در مقطع کارشناسی ارشد ، 14 درصد در مقطع کارشناسی و 9 درصد در برنامه های غیرکارشناسی و OPT تحصیل می کنند. به گفته وزارت آموزش عالی عراق ، اکثریت قریب به اتفاق دانشجویان فارغ التحصیل عراقی در ایالات متحده (نزدیک به 79 درصد) در مقطع دکتری ثبت نام می کنند.
تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل عراقی در ایالات متحده
|
عنوان |
2013-2014 |
2014-2015 |
درصد تغییر |
|
تعداد دانشجویان عراقی در ایالات متحده |
1491 |
1727 |
15.8% |
|
تعداد دانشجویان بین المللی در ایالات متحده |
819644 |
974926 |
10% |
در جدول فوق تعداد دانشجویان عراقی در سال 2013 تا 2015 رشد چشمگیری در مقایسه با رشد دانشجویان بین المللی داشته است. ضریب آهنگ افزایش تعداد دانشجویان عراقی نسبت به دانشجویان بین‌المللی در آمریکا نشان می‌دهد که در چند سال اخیر واشنگتن درهای ورود را برای پذیرش دانشجویان عراقی گشوده است. و تلاش می‌کند از هر طریق ممکن این روند را نیز افزایش و بهبود ببخشد.
تعداد دانشجویان بازمانده از برنامه تحصیلی
|
برنامه تحصیلی |
2013-2014 |
2014-2015 |
درصد تغییرات |
|
لیسانس |
212 |
240 |
13.2% |
|
فوق لیسانس |
941 |
1176 |
25% |
|
بدون مدرک |
302 |
263 |
-12.9% |
|
آموزش عملی اختیاری |
36 |
48 |
33.3% |
در جدول بالا که تعداد دانشجوهای بازمانده از تحصیل را نشان داده است، دانشجویان متعددی از تحصیل بازمانده‌اند.
نمودار روند رشد تعداد دانشجویان عراقی در آمریکا
نمودار بالا رشد چشمگیر ورود دانشجویان عراقی به ایالات متحده را نشان می دهد، در سال های قبل از سقوط صدام این تعداد خیلی کم بوده است و با سقوط صدام هرسال به تعداد این دانشجویان افزوده شده به طوری که در سا لهای بعد از 2010 این رشد بیشتر شده است تا جائیکه در سال 2015 به 1727 دانشجو رسیده است، این نمودار نشان می‌دهد که تلاش های ایالات متحده در ایجاد روابط مشترک بین عراق و ایالات متحده در زمینه آموزشی و تبادل فرهنگی چگونه روندرو به رشدی داشته است.
