در طول چند سال گذشته نیز به خاطر نقش منفی عربستان در رخدادهای منطقه تنش در روابط میان میان «دوحه» و «ریاض» تشدید شده است. اکنون این دو کشور در جهان عرب نمایندگی دو نوع تفکر و دو نوع استراتژی متفاوت را برعهده دارند. تفاوت راهبردی دو کشور در زمینه رابطه با ایران و رژیم صهیونیستی، محور مقاومت و حتی حل مسائل عراق و سوریه به اوج خود رسیده است. این تنش‌ها در پایان به قطع روابط «کشورهای محور عربستان» با «قطر» منجر شد.
عربستان اخیراً بعد از دیدار دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا از این کشور و تشکیل یک "ائتلاف عربی-عبری" از دو طرف کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و در رأس آن قطر را تحت فشار قرار داده است. از یک طرف عربستان خواستار این است که سفارتخانه رژیم صهونیستی در این کشورها افتتاح شود و در میان این کشورها به نوعی سازش با اسرائیل در زمینه مساله فلسطین ایجاد شود و بعد از این سازش توجهات خود را برای مقابله با نفوذ ایران در منطقه متمرکز کنند. قطر نیز که به‌طور تاریخی و سنتی با برخی از جریان‌های مبارز فلسطینی همچون «حماس» و «جهاد اسلامی» دارای رابطه معنوی و سیاسی ویژه‌ای است؛ حاضر نیست پروژه عربستان برای سازش با اسرائیل را اجرا کند.
در واقع کشور قطر در حالی توسط کشور عربستان محاصره شد که خاندان حاکم بر ریاض اطمینان داشتند با همراه کردن کشورهایی نظیر امارات و بحرین با خود می توانند به هدف هایشان در شورای همکاری خلیج فارس برسند. بنابراین آنها کشور قطر را با این هدف محاصره کردند که در نهایت، نظام منطقه ای را در خاورمیانه و خلیج فارس به لرزه در آورند. در این مسیر پادشاه عربستان از همه برگ برنده های در دسترس در اقدام علیه قطر استفاده کرد اما بررسی ها حاکی از این امر است که در محاسبه های خود درباره دچار اشتباه شده است.
به گزارش "واشنگتن پست" اقدامات تحت رهبری عربستان و امارات علیه دوحه، به جای منزوی کردن قطر موجب گسترش روابط قطر با قدرت های منطقه ای شد. همچنین نشریه الکترونیکی مدل ایست مانیتور به صراحت بیان می کند: پادشاه عربستان نتوانست محمد عبدالله فارماجو، رئیس جمهوری جدید سومالی را با دادن 80 میلیون دلار با خود همراه کند تا بدین وسیله مانع از پرواز هواپیماهای قطر بر فراز سومالی شود. همچنین پادشاه عربستان از رئیس جمهوری جدید سومالی خواسته است در اتحاد عرب و سازمان کشورهای اسلامی علیه قطر عمل کند. اما رئیس جمهوری سومالی دریافت این مبلغ دلار نفتی را نپذیرفته است. پادشاه عربستان برای رسیدن به هدف های خود تلاش کرد مواضع دیگر کشورها را با خود همراه کند، اما در این زمینه موفقیتی به دست نیاورد. این اقدام های پادشاه عربستان در شرایطی بود که فارماجو مسئولان قطری را به حضور خود پذیرفته بود و 15 هواپیمای قطر از حریم هوایی سومالی استفاده می کردند. در سطح منطقه نیز عربستان نتوانست پاکستان را به خود همراه کند و حتی این کشور 6 هزار سرباز و افسر پاکستانی به قطر اعزام کرده است و به گزارش روزنامه الوطن قطر پیشنهادی مبنی بر تجهیز کشور پاکستان به گاز با راحت ترین شرایط و نازل ترین قیمت برای مدت 15 سال را داده است.
پادشاه عربستان حتی در تلاش برای بی طرفی و عدم حمایت رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه از قطر ناکام ماند و اکنون ترکیه بدون چون و چرا از قطر پشتیبانی می کند. در میان سایر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز، عمان مثل گذشته در درگیری عربستان با کشورهای عربی بی طرف باقی ماند و کویت هم نقش واسطه گری را به عهده گرفت. اما بحرین که سال ها است نیروهای عربستان در قالب سپر جزیره در این کشور حضور دارند طبیعی بود که از عربستان حمایت کند. امارات هم در شرایط کنونی احساس ضرر کرده و اعتقاد دارد تا به حال چیزی عایدش نشده است.
براساس این وضعیت کشورهای تحریم کننده قطر به تدریج از برخی از شروط خود برای از سرگیری روابط با این کشور کوتاه آمدند. به گزارش "رای الیوم"، دیپلمات های سعودی، اماراتی، بحرینی و مصری در مصاحبه با خبرنگاران سازمان ملل بیان داشتند که کشورهایشان در حال حاضر از قطر می خواهد به "شش اصل" کلی پایبند باشند. این شش اصل به پایبندی به "مبارزه با تروریسم و تندوری" ، "پایان دادن به اقدامات تحریک آمیز" مربوط است. این دیپلمات ها در ادامه تصریح کردند که کشورهایشان می خواهند که بحران دوستانه حل شود.
عبدالله المعلمی، نماینده دائم عربستان در سازمان ملل بیان کرد: وزیران خارجه چهار کشور تحریم کننده در قاهره بر شش اصل که رعایت آن برای قطر آسان خواهد بود به توافق رسیدند. وی با بیان این موضوع که کشورهای تحریم کننده از این شش اصل کوتاه نخواهند آمد گفت: دو طرف بر چگونگی اجرای این اصول توافق خواهند کرد. وی تصریح می کند که بسته شدن الجزیره دیگر ضرروی نیست و فقط باید تحریک به خشونت و تنفر متوقف شود.
لازم به ذکر است امارات، بحرین و مصر پیش از این "سیزده شرط" را برای از سرگیری روابط با قطر مطرح کرده بودند که از جمله این شروط بسته شدن شبکه الجزیره، پایگاه هوایی ترکیه در دوحه، قطع روابط با اخوان المسلمین و کاهش روابط با ایران بود. قطر ضمن مخالفت و مقاومت در برابر این شروط اعلام کرده بود که این شروط حاکمیت آن را تهدید و قوانین بین المللی را نقض می کند و در نهایت با پایداری و واقع گرایی خود، عربستان را در رسیدن به اهداف خود ناکام می گذارد.
مقاومت و پایداری قطر در برابر شروط مطروحه وضعیت را به گونه ای پیش برد که اتحادیه عرب از میانجی گری کویت برای حل و فصل بحران جاری بین قطر با برخی از کشورهای عربی حمایت کرد. به نقل از خبرگزاری اسپوتنیک روسیه، احمد ابوالغیظ، دبیرکل اتحادیه عرب اقدامات کنونی امیر کویت برای حل و فصل بحران را تایید کرد. در بیانیه اتحادیه عرب آمده است: صباح الخالد الصباح، معاون اول نخست وزیر و وزیر خارجه کویت در طی تماس تلفنی با احمد ابوالغیظ وی را از اقدامات امیر کویت برای حل و فصل اختلافات کنونی آگاه کرد. براساس این بیانیه، ابوالغیظ از تلاش های امیر کویت ستایش و ضمن استقبال، از آن حمایت کرد و اقدامات امیر کویت را به نمایندگی از همه کشورها عربی تلقی کرد و آن را محدود به شورای همکاری خلیج فارس نکرد. همچنین ابوالغیظ ابراز امیدواری کرد که تلاش ها به موفقیت برسد و درخصوص یک شکل مورد قبول برای حل و فصل اختلافات، تامین منافع همه طرف های ذیربط از طریق ایجاد روابطی سالم بر مبنای عدم دخالت در امور داخلی دیگران، فعال سازی اصول گفتگو و احترام به گزینه سیاسی همه کشورها و پایبندی به منشور اتحادیه عرب درخصوص مبارزه با تروریسم و افراط گرایی توافق حاصل شود.
در همین حال بحران پیش آمده در کشورهای حوزه خلیج فارس منجر به میانجیگری های آمریکا در این زمینه شد به طوری که رکس تیلرسون طی چند سفر دیپلماسی و رفت و برگشتی به کویت، قطر و عربستان تلاش دارد تا اوضاع را آرام کند چرا که همه کشورهای درگیراز متحدان آمریکا هستند و قطر نیز بزرگ ترین پایگاه نظامی آمریکا در خاورمیانه را در خود دارد. آمریکا ترجیج می دهد همه این کشورها آرام باشند و به موضوعات دیگر نظیر مقابله با داعش بپردازند.
شرایط مذکور حاکی از این واقعیت است که عربستان طی اقدامات خود علیه قطر، نه تنها چیزی به دست نیاورده است بلکه در این جریان زیان های بسیاری دیده است و با از دست دادن قدرت و عظمت خود دیگر نقش مسلط سابق را در تصمیم گیری اساسی در میان سایر کشورهای عربی ندارد و با ناکامی ابزارهایش در رسیدن به هدف، به تدریج در پی تغییر مواضع پیشین خود در برابر کشور قطر هستند.
این وضعیت نشان می دهد که عربستان نمی تواند به عنوان یک قدرت منطقه ای مطرح شود و باوجود ثروت نفتی هنفگت و برخوردار بودن از حمایت های آمریکا، کشوری ضعیف و شکست خورده است. همچنین پیش بینی می شود کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس پس از ناامیدی از عربستان با "الگو قرار دادن" قطر درصدد بازنگری در روابط خود برآیند. زیرا پادشاه عربستان دیگر نمی تواند کشورهای منطقه را به چالش بکشد.
ملیحه سالم؛ پژوهشگر مسائل سیاسی
