الوقت: 24 آوریل 2016 مرحله جدیدی از درگیری نظامی مابین نیروهای حشد شعبی و نیروهای پیشمرگ کرد به‌وقوع پیوست. این درگیری هرچند در سطحی محدود اتفاق افتاد؛ اما نمی‌توان پیامدها و بازتاب‌ها آن را در بلندت مدت و در آینده سیاسی عراق نادیده انگاشت. واقعیت آن است که درگیری میان حشد شعبی و پیشمرگ‌ها می‌تواند اولین نمادهای بروز اختلاف میان دو متحد سابق در برابر رژیم دیکتاتور بعث یعنی شیعیان و کردها در عراق جدید باشد. کردها و شیعیان از سال‌های ابتدایی دهه 1980 در مسیر مبارزه با حکومت صدام حسین متحد شدند و در سال‌های بعد از 2003 بیشترین نقش را در عرصه حکمرانی سیاسی کشور عراق داشته‌اند. به مرور زمان بعد از گذشت حدود یک دهه از تجربه حکمرانی مشترک میان کردها و شیعیان، شاهد بروز اختلافاتی میان این دو متحد سابق بودهایم. موضوعاتی همانند ماده 140 قانون اساسی، فروش نفت اقلیم کردستان، تقسیم بودجه و اخیراً مساله کنترل بر شهر طوزخورماتو از جمله مهم‌ترین مسائلی هستند که زمینه‌ساز بروز اختلاف میان دو طرف شده است.
طی چند ماه گذشته شاهد درگیری محدودی میان کردها با نیروهای حشد شعبی در شهر طوزخورماتو بودهایم؛ اما پس از رایزنی میان مسئولان هر دو جناح نهایتاً بر پایان منازعات مهر تایید گذاشته می‌شد. با این وجود، طی روزهای گذشته (24 آوریل 2016) موج جدیدی از درگیری‌ها میان نیروهای حشد شعبی با نیروهای پیشمرگ اقلیم کردستان آغاز شده است که برآیند آن کشته و زخمی شدن تعدادی از نیروهای هر دو طرف بوده است. متعاقب آغاز درگیری میان نیروهای دو طرف مقامات حشد پشعبی و کرد در قالب بیانیه‌های مختلف مواضع خود را نسبت به این موج جدید از درگیری‌ها ابراز نموده‌اند.
مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان در 26 آوریل 2016 در پیامی مواضع خود را نسبت به درگیری میان نیروهای حشد شعبی با کردها اعلام نمود. در این پیام بارزانی اعلام نموده بود که ضروری است نیروهای پیشمرگ از ساکنان این منطقه محافظت نمایند و از هر نوع تعرض به حریم شهروندان این منطقه پیشگیری به‌عمل آورند. بعد از ایراد این سخنان از سوی رئیس اقلیم کردستان، با میانجی‌گری نجم‌الدین کریم و هادی العامری قرار آتش بس 2 روزه (روزهای 27 و 28 آوریل) میان دو طرف جهت رسیدن به توافق مطرح شد.
در همین راستا 5 نشست میان مقامات بلندپایه هر دو جناح برگزار شد. در میانه این نشست‌ها نجم‌الدین کریم استاندار کرکوک و از اعضای پرنفوذ حزب اتحادیه میهنی کردستان (PUK) در دیدار با مقامات حشد شعبی بر پایان درگیری‌ها و محاکمه عاملان آغاز درگیری‌ها تاکید نمود. همچنین، هادی العامری رئیس سازمان بدر عراق و فرمانده نیروهای حشد شعبی اعلام نمود که در تماسی تلفنی با مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان بر آرام‌سازی اوضاع تاکیدکرده است و این مساله را عنوان نموده که نیروهای حشد شعبی آغازکننده درگیری‌ها نبوده‌اند و در شرایط کنونی هم حاضر هستند با این پیش‌شرط که طرف مقابل هم بر درگیری‌ها پایان دهد بر نبرد نظامی میان دو طرف پایان دهند.
در نهایت امر در 28 آوریل 2016 توافقی میان هادی العامری با فرمانده نیروهای پیشمرگ عدنان محمد مینا و نجم‌الدین کریم منعقد شد که بر اساس آن مقرر گردید که در سریع‌ترین زمان ممکن اوضاع عادی شود و راه‌حلی برای مسائل موجود اتخاذ شود. بر اساس مفاد این معاهده که به تایید هادی العامری و مقامات کرد رسیده است ضروری است که نیروهای حشد شعبی و پیشمرگ کرد از شهر طوزخورماتو خارج شوند.
بر اساس مفاد توافق‌نامه مرکز عملیات فرماندهی پلیس طوزخورماتو با عضویت فرمانده نیروهای حشد شعبی و فرمانده نیروهای پیشمرگ و نمایندگان سازمان حافظ امنیت اقلیم کردستان (آسایش) و ارگان تامین امنیت حشد شعبی ایجاد می‌شود. همچنین، بر اساس توافق‌نامه مقرر شده است که نیروهای پلیس طوزخورماتو از ابتدا ساماندهی شوند و ارگانی برای جبران خسارت به آسیب‌دیده‌گان و نظارت بر انجام مفاد آن ایجاد شود.
در تحلیلی ابتدایی از متن توافق‌نامه منعقد شده میان فرماندهان نظامی کرد و حشد شعبی می‌توان ابراز داشت که در شرایط فعلی، هر دو جناح بیش از آنکه در پی تداوم تنش‌ها باشند در پی ایجاد صلح و راه‌حلی برای پایان دادن به درگیری‌ها هستند. اما با این وجود ضروری است که مساله درگیری میان نیروهای حشد شعبی و پیشمرگ کرد را با نگاهی ژرف‌بینانه‌تر بررسی نمود و نکاتی چند را پیرامون اهمیت درگیرهای اتفاق افتاده در ارتباط با آینده سیاسی و امنیتی روابط میان اقلیم کردستان و حکومت مرکزی عراق مورد بحث قرار داد.
1- درگیری میان کردها و شیعیان در طوزخورماتو سنت دوستی و تساهل میان دو طرف را شکسته است. بدین معنی که طی یک دهه گذشته بارها اتفاق افتاده است که حکومت اقلیم کردستان و حکومت مرکزی عراق تا آستانه درگیری نظامی پیش رفته‌اند؛ اما هیچگاه در عرصه عمل این اتفاق رخ نداده است. در شرایط کنونی تابوی جنگ میان کردها و شیعیان در عراق فروریخته است و دیگر دو متحد سابق ابایی از منازعه با یکدیگر ندارند. این اتفاق از پیامی ناخوشایند برای آینده سیاسی کشور عراق حکایت دارد. بر این مبنا که در صورت بالا گرفتن تنش میان اربیل و بغداد ساده‌ترین راه‌حل نه دیپلماسی و مذاکره؛ بلکه در دسترس‌ترین راه‌حل یعنی درگیری نظامی است.
2- با نظر به تحولات آتی عراق می‌توان ابراز داشت که درگیری‌های طوزخورماتو فقط محصور در این شهر نیست. طوزخورماتو نمونه‌ای از شهرهایی چند هویتی (چند جمعیتی) است که در آینده درگیری بر سر آنها را هم می‌توان پیش‌بینی نمود. شهرهایی همانند کرکوک، سعدیه، جلولا، خانقین و موصل از دیگر شهرهای چند جمعیتی هستند که در عراق پس از داعش وقوع درگیری بر سر تملک آنها را میان شیعیان و کردها می‌توان پیش‌بینی نمود. از این جهت می‌توان طوزخورماتو را پیش‌آهنگ درگیری در شهرهای چند قومیتی عراق دانست.
3- در ارتباط با توافقات اخیر میان کردها و شیعیان می‌توان عنوان نمود که طرح اداره مشترک شهر طوزخورماتو توسط نیروهای ائتلافی کرد و شیعه راه‌حلی دائمی نیست؛ بلکه طرحی است برای مهار بحران. اما بر اساس تجربیات تاریخی مهار بحران در خاورمیانه به‌طورعام، راه‌حلی دائمی برای حل بحران‌ها نبوده‌اند؛ بلکه با زمینه‌سازی برای انباشت بحران در نهایت مسیر منازعه‌ای عمیق‌تر را ایجاد نموده‌اند. تحولات سیاسی عراق به‌طور عام و شهر طوزخورماتو هم مجزای از این قاعده نیستند و می‌توان پیش‌بینی نمود که طرح مهار بحران در این شهر در آینده نزدیک در سطحی بحرانی گسترده‌تر مطرح می‌شود.
آرمان سلیمی (پژوهشگر مسائل خاورمیانه)
