الوقت- در اواخر ژانویه 2015 با پیشروی نیروهای عراقی در ناحیه مقدادیه (شاره‌بان) در استان دیاله، تمامی مناطق تحت کنترل داعش در استان دیاله از کنترل این گروه تروریستی خارج شد. در ادامه روند پیشروی‌ها، از ابتدای ماه مارس 2015 عملیات کنترل مجدد شهر تکریت مرکز استان صلاح‌الدین، از سوی ارتش عراق و نیروهای «حشد الشعبی» آغاز شد. شکست داعش و کنترل مجدد شهر تکریت در اواخر ماه مارس از سه جهت تحولی حائز اهمیت بود؛ یکی از این جهت که برای اولین‌بار ارتش عراق توانست شکستی بزرگ را بر گروه تروریستی داعش تحمیل نماید؛ و دوم آنکه نقش حشد الشعبی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نیروهای عراقی در مقابله با داعش به رسمیت شناخته شد. سوم اینکه مساله آزادسازی استان نینوا و شهر موصل از کنترل داعش به عنوان تحمیل شکست نهایی داعش در عراق، به عنوان اولویت کاری ارتش عراق قرار گرفت.
اما در فاصله زمانی کوتاه از آزادسازی تکریت، نیروهای داعش حمله‌ای وسیع را برای تصرف شهر الرمادی پایتخت استان الانبار آغاز نمودند و در 17 مارس 2015 این شهر را تصرف نمودند. تنها 10 روز پس از کنترل الرمادی توسط داعش، در 27 مارس عملیات کنترل مجدد الرمادی آغاز شد؛ اما اقدام نیروهای نظامی عراقی برای آزادسازی این شهر با شکست مواجه شد و از این زمان به بعد چندین مرحله دیگر آغاز عملیات کنترل مجدد این شهر اعلان شد. در ادامه همین روند، آخرین مرحله عملیات آزادسازی الرمادی در 22 دسامبر 2015 با رهبری حیدر العبادی نخست وزیر عراق آغاز شد و در مدت زمانی کوتاه و تنها پس از گذشت یک هفته در 28 دسامبر نیروهای عراقی موفق شدند شهر را به‌طور کامل از وجود نیروهای داعش آزاد نمایند.
کنترل مجدد شهر الرمادی را می‌توان پیروزی بزرگ و مقدمه‌ای برای شکست کامل داعش در عراق ارزیابی نمود. بعد از آزادسازی الرمادی، موضوع آزادسازی موصل در اولویت برنامه‌های نظامی حکومت مرکزی عراق قرار گرفت. اکنون مساله‌ای که مطرح می‌شود این است که آزادسازی موصل و اهمیت سیاسی عملیات آزادسازی این شهر در چه ابعادی برای جناح‌های سیاسی عراق می‌تواند حائز اهمیت باشد. در نوشتار حاضر ابعاد اهمیت موصل و آزادسازی این شهر و تاثیر آن در معادلات آینده سیاسی عراق مورد بررسی قرار می‌گیرد. مهم‌ترین ابعاد اهمیت موصل را می‌توان در چهار سطح ذیل مورد واکاوی و تحلیل قرار داد.
الف) اهمیت ژئواکونومیک
در تعریفی ساده ژئواکونومیک عبارت است از اثرگذاری عوامل اقتصادی در محیط داخلی، منطقه‌ای و جهانی. یا به‌عبارت دیگر، تاثیر عوامل اقتصادی بر تصمیم‌گیری‌های سیاسی و رقابت‌های سه‌گانه داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی. در باب اهمیت ژئواکونومیک موصل برای جناح‌های سیاسی عراقی می‌توان عنوان نمود که منطقه موصل دارای منابع عظیم معدنی از جمله نفت می‌باشد که از سرچشمه‌های قدرت و منازعه در داخل عراق به حساب می‌آید. در بعد منابع آب، موصل با سد معروف خود از مهم‌ترین منابع آب‌رسانی به مناطق مختلف عراق محسوب می‌شود. از نظر کشاورزی به دلیل خاک غنی و بارش مناسب موصل از جمله مهم‌ترین مناطق عراق در زمینه تامین نیازهای غذایی می‌باشد. همجنین موصل، در عراق به شهر تولیدات معروف بوده و در تولید پارچه، کتان، دامداری، غلات و نفت دارای شهرت است. از این جهت آزادسازی موصل می‌تواند تاثیری عمیق در بهبود وضعیت بحرانی اقتصاد عراق داشته باشد.
ب) اهمیت ژئواستراتژیک
شهر موصل در استان نینوا در بعد ژئواستراتژیک نیز دارای اهمیت زیادی می‌باشد. ژئواستراتژی به بررسی روابط میان استراتژی و عناصر جغرافیایی می‌پردازد. ژئواستراتژی عبارت است از مطالعه اثر عوامل استراتژیک محیط جغرافیایی منطقه‌ای و جهانی و تصمیم‌گیری سیاسی حکومت‌ها و اثرگذاری‌های متقابل کشورها در ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی و سیاست‌های قدرت. اهمیت موصل برای دولت خودخوانده اسلامی داعش عبارت است از حلقه ارتباط میان سوریه و عراق برای جابه‌جایی نیروهای نظامی. اهمیت ژئواستراتژیک آزادسازی موصل برای حکومت مرکزی عراق و حکومت اقلیم کردستان در بُعد نظامی این است که موصل بخشی از مناطق مورد مناقشه در اصل 140 قانون اساسی عراق است و با آزاد سازی آن، رسما نیروهای پیشمرگ اقلیم کردستان و نیروهای ارتش عراق می‌توانند در یک جبهه برای اولین بار همکاری جدی را در عرصه نظامی داشته باشند. شکست دولت اسلامی در این منطقه به معنای سیطره استراتژیک حکومت مرکزی و کردها بر حلقه ارتباطی میان نیروهای داعش با سوریه است و می‌تواند پایانی بر حضور داعش در عراق باشد. همچنین می‌تواند نوید بخش همکاری و تعامل نظامی میان کردها و ارتش عراق در آینده این کشور باشد.
ج) اهمیت ژئوکالچر
ژئوکالچر یعنی پرداختن به فرهنگ در پهنه جغرافیا. بر همین اساس باید گفت که فرهنگ امری است که بر زیست بوم و جغرافیا اثر گذاشته و به شدت نیز از آن اثر می‌پذیرد. اگر از این دریچه به موصل توجه داشته باشیم باید به این مُهّم توجه نمود که چه میزان از مبانی فرهنگی این شهر تحت تاثیر مبانی جغرافیای طبیعی آن بوده است. موصل به عنوان شهری که محل همزیستی مسالمت آمیز اقوام و نژادهای مختلف از جمله کردها، اعراب شیعه و سنی، ترکمن‌ها، آشوری‌ها، مسیحی‌ها و یهودی‌ها بوده است در آینده سیاسی عراق از بُعد ژئوکالچر دارای اهمیت فراوانی است. بسیار ضروری است که حکومت مرکزی عراق و حکومت اقلیم کردستان به‌عنوان دو نیرویی که بیشترین نقش را در اداره سیاسی استان موصل دارند؛ زمینه‌های هویت متکثر را مبنا قرار دهند تا بتوانند از بروز درگیرهای قومی و طایفه‌ای در این شهر پیشگیری به عمل بیاورند.
د) اهمیت سیاسی
اهمیت سیاسی استان نینوا و شهر موصل به‌عنوان دومین استان و شهر بزرگ عراق دارای اهمیت و تبعات سیاسی فراوانی برای بازی‌گردانان عرصه قدرت عراق می‌باشد. فعالیت‌های سیاسی در این استان برای جناح‌های سیاسی عراقی، دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌باشد. همکاری و تعامل سازنده میان تمامی جناح‌های سیاسی عراقی، به‌ویژه اعراب سنی با شیعیان و کردها می‌تواند زمینه ایجاد ثبات در عراق را فراهم نماید. طی چند ماه اخیر تعدادی از اعراب سنی این مساله را مطرح نموده‌اند که بعد از آزادسازی موصل در این استان اعلام ایالت فدرال خواهند نمود و در جریان آزادسازی این شهر به‌شدت مخالف حضور نیروهای حشد الشعبی هستند. این رویکرد اعراب سنی می‌تواند تبعات منفی زیادی بر آینده سیاسی عراق داشته باشد.
در مجموع می‌توان عنوان نمود بدون تردید موصل در آینده سیاسی عراق دارای اهیمت فوق‌العاده‌ای می‌باشد. نحوه تعامل جناح‌های سیاسی عراقی به ویژه اعراب شیعه، اعراب سنی و کردها با مساله آزادسازی موصل و آینده اداری سیاسی آن، می‌تواند نقشی اساسی در روند معادلات آتی کشور عراق داشته باشد. اگر هر کدام از این جناح‌ها با برجسته‌سازی بُعد تکواره هویتی خود بر ابعاد اختلاف تمرکز نمایند؛ می‌توان آغاز بحران داخلی فراگیر در عراق را پیش‌بینی نمود. اما اگر بُعد هویت متکثر و جمعی از سوی هر کدام از سه جناح اصلی برجسته شود و شاهد هماهنگی مناسب میان شیعیان، سنی‌ها و کردها باشیم، در این صورت می‌توان گذار به مرحله وحدت ملی و ثبات سیاسی در عراق را پیش‌بینی نمود. زیرا موصل و مساله آزادسازی آن، از یک سو می‌تواند عاملی برای اتحاد و تمرین همکاری باشد و از سوی دیگر، می‌تواند به زمینه‌ای برای ایجاد انشقاق کامل میان جناح‌های قدرت عراقی باشد.
آرمان سلیمی (پژوهشگر مسائل خاورمیانه)
