الوقت- با وقوع جنگ در اوکراین، نقش منابع انرژی در رقابت‌های ژئوپلتیکی به طور مملموسی افزایش یافت. در حالی که آمریکا با سلاح تحریم و امپراطوری سلطه دلار برای به زانو درآوردن اقتصاد روسیه تلاش کرد، مسکو نیز کوشید تا از داشته‌های خود در حوزه انرژی به عنوان اهرم فشاری علیه غرب استفاده کند. با این حال به نظر می‌رسد که این هم‌آوردجویی اقتصادی زمینه مساعدی شده تا یکی از پروژه‌های بلندپروازانه اما بر زمین مانده مشترک میان ایران و روسیه احیا شود.
در این رابطه، هفته گذشته غول انرژی روسیه «گازپروم» و شرکت ملی گاز ایران با حضور جواد اوجی، وزیر نفت ایران تفاهم‌نامه‌ای را برای آغاز انتقال مستقیم گاز از روسیه به ایران امضا کردند که نشان‌دهنده انقلابی در چشم‌انداز انرژی و صنعت منطقه است.
سایمون واتکینز، تحلیلگر اقتصادی، در گزارشی که وبسایت «امریکن اویل پرایس» منتشر کرده است، معتقد است: «این یادداشت تفاهم و سایر تفاهم‌نامه‌های قبل از آن در واقع می‌تواند نقطه شروعی بزرگ برای دو کشور در نظر گرفته شود تا بتوانند برنامه بلندمدت خود برای تشکیل یک کارتل جهانی از صادرکنندگان گاز، مشابه سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) اجرا کنند».
یادداشت تفاهم جدید بین روسیه و ایران متکی بر شالوده محکم مجمع کشورهای صادرکننده گاز است که در 23 دسامبر 2008 در جریان هفتمین نشست وزیران نفت و انرژی در مسکو، به یک سازمان رسمی مستقر در دوحه تبدیل شد. علاوه بر روسیه، ایران و قطر، کشورهای الجزایر، بولیوی، مصر، گینه استوایی، لیبی، نیجریه، ترینیداد و توباگو، ونزوئلا هم در مجمع کشورهای صادرکننده گاز حضور دارند.
روسیه، ایران و قطر روی هم نزدیک به 60 درصد ذخایر گاز جهان را در اختیار دارند که روسیه در رتبه اول جهان (با حدود 1688 تریلیون فوت مکعب گاز) و ایران در رتبه دوم (با حدود 1200 تریلیون فوت مکعب گاز) قرار دارند. مجمع کشورهای صادرکننده گاز در مجموع حدود 71 درصد از عرضه جهانی گاز، 44 درصد از تولید بازار، 53 درصد از خطوط لوله گاز و 57 درصد از صادرات گاز طبیعی مایع را کنترل می‌کند.
آخرین یادداشت تفاهم بین گازپروم و شرکت ملی نفت ایران و قرارداد قبلی 2022 بین دو شرکت نشان می‌دهد که اتحاد روسیه و ایران قصد دارد تا حد امکان دو عنصر اصلی در عرضه جهانی، شامل انتقال گاز در خشکی از طریق خطوط لوله و انتقال گاز طبیعی مایع از طریق کشتی‌ها به مقاصد صادراتی، را کنترل کنند.
در همین ارتباط، حمید حسینی نماینده رسمی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران پس از امضای تفاهم‌نامه بین گازپروم و شرکت ملی نفت ایران برای سال 2022 در بیانیه‌ای اعلام کرد: «روس‌ها اکنون به این نتیجه رسیده‌اند که مصرف گاز در جهان افزایش خواهد یافت و روند مصرف گاز مایع افزایش یافته است و آنها به تنهایی قادر به پاسخگویی به تقاضای جهانی نیستند. بنابراین، دیگر جایی برای رقابت گازی بین روسیه و ایران وجود ندارد. برنده جنگ روسیه و اوکراین، آمریکاست و بازار اروپا را در دست خواهد گرفت. اگر ایران و روسیه بتوانند با همکاری یکدیگر از نفوذ آمریکا در بازارهای نفت، گاز و کالا بکاهند، این به نفع هر دو کشور خواهد بود».
شراکت روسیه و ایران در عرصه گاز
ایران و روسیه برای اینکه بتوانند طرح اوپک گازی را پیش ببرند در همان چارچوب توافق سال 2022 پروژه‌های مشترکی را تعیرف کرده اند. یکی از آنها کمک گازپروم به شرکت ملی نفت ایران در توسعه میدان‌های گازی کیش و پارس شمالی به ارزش 10 میلیارد دلار با هدف تولید بیش از 10 میلیون مترمکعب گاز در روز از این میادین است.
دوم حمایت شرکت گاز روسیه در یک طرح 15 میلیارد دلاری برای افزایش تولید گاز در میدان پارس جنوبی در مرز دریایی ایران و قطر است.
سومین مورد کمک گازپروم برای تکمیل چندین پروژه LNG از جمله در پارس شمالی و بعداً در پارس جنوبی و ساخت خطوط لوله صادرات گاز است. انتقال گاز از روسیه به شبکه گسترده خط لوله ایران یک مرحله حیاتی در این پروژه است.
پروژه چهارم نیز در تلاشهای مستمر روسیه برای تشویق دیگر قدرتهای گازی بزرگ در خاورمیانه برای پیوستن به استقرار تدریجی «اوپک گازی» نهفته است.
یک منبع ارشد در وزارت نفت ایران به اویل پرایس گفت:«گاز به طور گسترده به عنوان یک محصول بهینه در گذار جهانی از سوخت‌های فسیلی به انرژی‌های تجدیدپذیر در نظر گرفته می‌شود. کنترل هر چه بیشتر آن برای نفوذ مبتنی بر انرژی در 10 تا 20 سال آینده کلیدی خواهد بود، همانطور که عرضه گاز و نفت روسیه به اروپا قبل از جنگ اوکراین چنین بود».
شایان ذکر است که پس از شروع جنگ اوکراین که به قطع صادرات نفت و گاز روسیه به اروپا منجر شد، آمریکا از این فرصت استفاده کرد و توانست با فروش گاز خود بخشی از نیازهای متحدانش را تامین کند اما گاز خود را با قیمت چهار برابر بالاتر از نرخ جهانی به اروپایی‌ها فروخت. از اینرو، روسیه و ایران سعی دارند با همکاری در عرصه انرژی، نبض بازارهای جهانی را در اختیار گرفته و در زمانی که اروپا با بحران انرژی روبرو است، از این اهرم برای کاهش اثر تحریم‌ها استفاده کنند و در این میان روی کشورهای صاحب انرژی در منطقه و جهان هم حساب باز کرده‌اند. نقش انرژی در جنگ اوکراین به خوبی مشهود بود که به افزایش قمیت نفت در جهان منجر شد و همین مسئله غربی‌ها را به شدت نگران کرده است. در صورتی که کشورهای صاحب گاز روند انتقال گاز را برای مدت کوتاهی متوقف کنند، غربی‌ها بیش از دیگران متضرر خواهند شد و زمستان سخت اروپا در سال 2023 گویای این واقعیت بود.
انتقال گاز به اروپا از طریق کریدور انرژی شمال به جنوب
هر چند ایران و روسیه مستقیما نمی‌توانند گاز خود را به اروپا صادر کنند اما تمهیداتی اندیشیده شده که این منابع غنی از طریق واسطه‌ها به سایر مناطق جهان نیز صادر شود.
به گزارش اویل پرایس، آغاز انتقال منظم گاز از روسیه به ایران با پیشنهاد تهران به مسکو در 11 می برای ایجاد یک "کریدور انرژی" گسترده‌تر از روسیه به خلیج فارس مرتبط است. این به نوبه خود با اعلامیه 12 می ترکیه که در آن تصریح کرده بود علاقه مند به خرید گاز و نفت بیشتر از ایران و امکان ترانزیت این منابع به اروپای شرقی از طریق ترکیه مطابقت دارد.
ایران و روسیه از این شراکت گازی اهدافی را دنبال می‌کنند. اول، روسیه قادر خواهد بود با اتخاذ مکانیسم‌های اثبات شده دور زدن تحریم‌ها توسط ایران برای فروش گاز و نفت (چه به ترکیه و چه به اروپای جنوبی و شرقی و از طریق عراق به سایر نقاط جهان) بسیاری از محدودیت‌های بین‌المللی فعلی را دور بزند.
همچنین، ساخت این شبکه از کریدورهای حمل و نقل جدید از روسیه به ایران و سپس به ترکیه یا بنادر مدیترانه در سوریه نیز با «ابتکار کمربند و جاده» مطابقت دارد. در این راستا، ژوئن گذشته شاهد دیدارهای سطح بالا بین مقامات ارشد عراقی و چینی برای نهایی کردن جزئیات مرحله بعدی طرح همکاری گسترده بودیم. قرارداد «نفت برای بازسازی و سرمایه‌گذاری» در سال 2019 که بعداً به «توافقنامه چارچوب بین عراق و چین» برای سال 2021 تبدیل شد، ستون‌های این طرح را پایه‌گذاری کرد.
این توافق‌نامه‌ها ابتدا بر توسعه ذخایر نفت و گاز متمرکز بود، در مرحله بعدی به توسعه راه‌ها، راه‌آهن، خطوط هوایی و خطوط کشتیرانی تبدیل شدند، سپس به همکاری‌ها در زمینه‌های امنیتی نیز گسترش یافت.
دیدارهای اخیر میان شخصیت‌های ارشد عراقی و چینی عمدتاً حول اجرای مرحله اول و دوم توسعه روابط بوده است اما بیشتر بر برنامه‌هایی متمرکز است که جاده استراتژیک 17 میلیارد دلاری عراق را توسعه داده و آن را مستقیماً به پروژه ابتکار کمربند و جاده چین مرتبط کند.
در کل، می‌توان گفت کشورهای غربی مصرف کننده گاز نگران هستند که ایجاد کارتلی از کشورهای صادرکننده گاز مشابه اوپک به این کشورها اجازه دهد تا با تعیین قیمت گاز بر اقتصاد مصرف کنندگان انرژی تأثیر بگذارند. روسیه و ایران به عنوان دارندگان اصلی گاز در جهان، ایجاد کارتل گازی را به عنوان اهرمی برای نفوذ ژئوپلتیکی در نظام بین‌الملل می‌دانند.
از آنجا که روسیه و چین رهبری ایجاد «نظم نوین جهانی» با مشارکت آسیایی‌ها را برعهده دارند، لذا، در آینده استفاده از نفت و گاز به عنوان سلاح برای تحت فشار قرار دادن غربی‌ها در دستورکار قرار خواهد گرفت.
روسیه در دو سال گذشته تلاشهای زیادی کرده تا بتواند کشورهای دارنده نفت و گاز را با سیاستهای خود همسو کرده و تحرکات آمریکا و اروپا برای افزایش تولیدات انرژی این کشورها را خنثی کند. همانگونه که امارات و عربستان سعودی در همسویی با روسیه، با درخواست آمریکا برای افزایش تولیدات روزانه نفتی همکاری نکردند و در نهایت به افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی منجر شد. اگر این حربه در اوپک گازی هم در اولویت قرار گیرد، غربی‌ها تاوان سنگینی برای دریافت گاز مورد نیاز پرداخت خواهند کرد.
