الوقت- شینزوابه نخست وزیر ژاپن روز پنچ شنبه ۲۲ اکتبرسفر خود را به پنج کشور آسیای مرکزی آغاز کرد.این نخستین سفر نخست وزیر ژاپن به آسیای مرکزی در طی ۹ سال اخیر است. نخست وزير ژاپن در طي این سفر منطقه اي با مقامات کشورهاي ترکمنستان، تاجيکستان، ازبکستان، قرقيزستان و قزاقستان ديدار کرد . سفر رسمي وي به کشورهاي آسياي مرکزي در تاريخ 27 اکتبر (5 آبان) به پايان رسید. نوشتار زیر به بررسی اهداف این سفر پرداخته است.
اهداف سیاسی:
در دو دهه گذشته توکیو آرام آرام توجه افزون تری به این منطقه داشته و با توسل به ابزارهایی تلاش کرد نفوذ خود را در منطقه افزایش دهد. این روند در طی یک سال اخیر با اصلاح سیاست دفاعی- امنیتی، همکاری نظامی با آمریکا ، داشتن یک «ارتش قدرتمند» و برخورداری از حق حضور در جنگ های بین المللی از شدت بیشتری نیز برخوردار شده است. از سوی دیگر با توجه به تغییر محیط امنیتی در شرق آسیا و گسترش قدرت چین، طرح دفاع 10 ساله ژاپن ، رقابت بیشتر در مقابل رشد چین را در نظر دارد. لذا اقدامات ژاپن در راستای گسترش روابط سیاسی با آسیای مرکزی و در قالب تقویت موقعیت خود در مقابل رشد فزاینده چین در منطقه تحلیل می شود.
در بعد دیگر، حضور بیرونی ژاپن در آسیای مرکزی و بستر سازی برای گسترش روابط همه جانبه با کشورهای این منطقه در جهت منافع امریکا ارزیابی میگردد. از نگاه پنتاگون، سرمایه‌گذاری‌های چین در حوزه نظامی، قابلیت‌های این کشور را از آسیا فراتر می‌برد. لذا در نگاه به خاور دور محاصره هر چه بیشتر چین و ائتلاف سازی مد نظر است و ژاپن با قدرت اقتصادی بزرگ خود، گزینه خوبی برای مهار چین است. در واقع ژاپن مانند بسیاری از کشورهای غربی دیگر، پیرو سیاست های آمریکا است و با توجه به استراتژی امریکا در نگاه به خاور دور، گزینه خوبی برای مهار چین می باشد. بنابراین تقویت نسبی حضور ژاپن در شمال غرب چین میتواند به نفع امریکا هم باشد.
از نگاه ژاپن هر چند بسیاری از بازیگران در جنوب شرق آسیا تجربه تلخی از رویکرد ژاپن در جنگ جهانی دوم دارند، اما این امر در آسیای مرکزی وجود ندارد و این مساله می تواند فرصتی برای گسترش حضور ژاپن در این منطقه باشد. همچنین باید توجه داشت که تحرکات ژاپن به سوی تقویت موقعیت نظامی- امنیتی در منطقه شرق آسیا، در چارچوب سیستم بین‌المل و نظم بین‌الملی قرار داد. به نحوی که در کنار امریکا ، روسیه و چین به عنوان سه بازیگر اصلی آسیای مرکزی و همچنین رقابت ایران، ترکیه، هند، اتحادیه اروپا و توجه رقیبانی چون کره جنوبی به این منطقه، توکیو بر آن است تا در رقابت و کسب منافع بیشتر در آسیا مرکزی بازنده نباشد.
علاوه بر این، تجارت اسلحه که پس از نفت، بیشترین گردش مالی را در سطح دنیا دارد، می تواند از دیگر انگیزه های ژاپن باشد. برهمین اساس نیز توکیو با ایجاد اداره ای به نام 'سازمان تجهیزات دفاعی' که بخشی از مسوولیت آن صادرات تسلیحاتی ژاپن است تلاش می کند تا به جرگه صادرکنندگان تجهیزات جنگی بپیوندد و بازار آسیای مرکزی میتواند بازاری نوین برای این کشور باشد.
و در نهایت، کمک ژاپن به جمهوریهای آسیای مرکزی برای تقویت کنترل مرزهای این کشورها با افغانستان بعنوان کانون تسری ناامنی به منطقه و نیز کانون قاچاق مواد مخدر در منطقه، پیشگیری از پولشویی برای مبارزه با تروریسم و باندهای مافیایی و گروههای تکفیری می تواند برنامه بلند مدت ژاپن برای حضور موثر در این منطقه ای باشد و توکیو از این فرصت میتواند به عنوان رشد همکاری و نفوذ خود در منطقه بهره گیرد.
اهداف اقتصادی:
مبادلات و همکاری های ژاپن و پنج کشور آسیای مرکزی در دو دهه گذشته، هر چند گسترده نبوده است، اما ژاپن اکنون با سرمایه گذاری در بخشهای مختلف اقتصادی کشورهای این منطقه می کوشد به یکی از مهمترین طرفهای تجاری کشورهای این حوزه تبدیل شود. در واقع بخش مهمی از نگاه ژاپن به منطقه ارائه کمک های مالی است. چنانچه با کمک مالی دولت ژاپن به تاجیکستان، ۳۴۰ طرح اجتماعی اجرا شده است و به ازبکستان نیز بيش از 3 ميليارد و 400 ميليون دلار کمک مالي و فني کرده است. گذشته از این، نفوذ در بازار منطقه و رقابت با بازیگران عمده اقتصادی مد نظر است. چنانچه رقابت با چین که در سالهای گذشته با اقدام های گوناگون مانند سرمایه‌گذاری و ایجاد بانک توسعه زیرساختی سرمایه‌گذاری، درصدد نفوذ بیشتر در کشورهای آسیای مرکزی است از اهداف اصلی ژاپن بشمار می رود. در این میان از یک سو نخست وزیر ژاپن به منظور توسعه همکاری با منطقه یک نهاد مخصوص («آسیای مرکزی+ ژاپن» ) را ایجاد کرده است که فعالیت این ارگان نقش مهمی را در گسترش همکاری‌های اقتصادی و تجاری با کشورهای آسیای مرکزی به خصوص کشور ترکمنستان ایفا خواهد کرد. و از سوی دیگر توکیو قصد دارد با سرمایه گذاری ۱۸ میلیارد دلاری در اقتصاد کشورهای آسیای مرکزی وارد رقابت با چین شود. در واقع بازارهای رو به رشد منطقه بویژه قزاقستان ، ازبکستان و ترکمنستان محل مناسبی برای ارائه سرمایه گذاری و صادردات شرکت های ژاپن است. چنانچه امضای هشت سند همکاری دربخشهای مختلف صنعتی، کشاورزی، اقتصادی و امنیتی با تاجیکستان ، بسته کمک مالی به ارزش هفت میلیون و چهارصد هزار دلار را به دولت دوشنبه، حضور روبه افزایش شرکت های ژاپنی در طرح های بزرگ ترکمنستان نظیر احداث پالایشگاه برای فراوری گاز طبیعی ، ثبت ده‌ها شرکت با مشارکت سرمایه‌گذاران ژاپنی در ترکمنستان ، امضای قراردادهای مهم ژاپن با ترکمنستان به ارزش 18 میلیارد دلار ، توافق بین عشق آباد و توکیو در خصوص استخراج میدان گازی «گالکینیش» ترکمنستان، توافق ازبکستان و ژاپن در خصوص اجرای طرح‌های سرمایه گذاری مشترک به ارزش بیش از 8 میلیارد و 500 میلیون دلار و.. در همین راستا ارزیابی می شود.
این رویکرد ژاپن در حالی است که از سوی دیگر کشورهایی نظیر تاجیکستان و قرقیزستان نیز برای احیای اقتصاد خود و نیز تقویت زیرساختهای اقتصادی کشورشان، سخت نیازمند سرمایه گذاری خارجی هستند. از این نظر، ژاپن میتواند در پروژه‌های زیربنایی منطقه‌ای نظیر خط انتقال برق «کاسا 1000» و ساخت راه‌آهن و جاده از طریق قلمرو افغانستان دارای نقش مهمی باشد.
ورود ژاپن به بازار انرژی جمهوری های منطقه نیز، قدرت چانه زنی این کشورها با متقاضیان سنتی انرژی آنها چون ایران، چین و روسیه را افزایش خواهد داد. علاوه براین ظرفیتهای اقتصادی و انرژی کشورهای دارای منابع نفت و گاز آسیای مرکزی پوشش لازم را برای حضور اقتصادی و سیاسی توکیو در این منطقه فراهم کرده است. در این میان توکیو می کوشد تا با سرمایه گذاری در بخش انرژی این کشورها از آن به عنوان جایگزین مناسبی برای انرژی خاورمیانه استفاده کند.
فرزاد رمضانی بونش
