الوقت- مواضع مقامات کشورهای مختلف بویژه آمریکایی حاکی از آن است که واشنگتن در حال آماده سازی برای خروج از پیمان آسمان باز (OST) در آینده نزدیک می‌شود. این امکان نخستین بار نیست که مطرح می شود زیرا اولین بار در اکتبر 2019 چنین اخباری منتشر گردید. دولت ترامپ در اواسط ماه نوامبر به متحدانش در ناتو هشدار داد كه ایالات متحده ممكن است از پیمان آسمان باز خارج شود مگر آنكه نگرانی های مربوط به پایبندی روسیه به تعهداتش در این پیمان برطرف شود.
لذا در شرایط حاضر با توجه به رویکرد منفی ترامپ به پیمان ها و رژیم‌های حقوقی بین المللی و خروج این کشور از چندین پیمان مهم بین المللی همچون معاهده سلاح‌های میانبرد هسته‌ای (INF) و خروج از توافق هسته ای با ایران و.... احتمال چنین اقدامی بسیار زیاد به نظر می رسد.
در درجه اول توجه به این نکته ضروری است که منتقدان آمریکایی این پیمان بویژه در دولت ترامپ چه استدلالی برای توجیه اقدام خود دارند. از یکسو این منتقدین نگرانی‌هایی در مورد تبعیت روسیه از این پیمان مطرح کرده اند ، به ویژه جلوگیری روسیه از انجام پروازهای نظارتی در 500 کیلومتری کالینینگراد یا در یک کریدور 10 کیلومتری در امتداد مرز روسیه با مناطق درگیری مرزی گرجستان در جنوب اوستیا و آبخازیا. گفتنی است روسیه این مناطق را به عنوان کشورهای مستقل به حساب آورده و بر اساس معاهده آسمان باز پرواز بر سطح کشورهای غیرعضو ممکن نیست. البته این استدلال تاحدودی با مشاهده رفتار متقابل آمریکا در محدود کردن پروازها بر روی ناوگان اقیانوس آرام در هاوایی و پایگاه‌های دفاع موشکی در فورت گرلی و آلاسکا نیز توان اقناعی خود را از دست می دهد.
همچنین منتقدین تاکید میکنند كه روسیه برای جمع آوری اطلاعات از زیرساخت های مهم نظامی و غیرنظامی آمریكا از پروازهای نظارتی استفاده می كند. از این بعد نیز با توجه به تکنولوژی های پیشرفته نظامی آمریکا در امر جاسوسی و شناسایی و همچنین پیشبینی اعمال محدودیت در استفاده هواپیماهای دو طرف از ابزارهای نظارتی در توافق آسمان باز عملاً این استدلال نیز از توان توجیحی زیادی برخوردار نیست. گفتنی است بر اساس معاهده هواپیماهای نظارتی می‌توانند دوربین‌های عکاسی ، اسکنرهای اشعه مادون‌قرمز و رادارهای با توانایی مشخصی را حمل کنند و در جریان پرواز کشور میزبان این حق را دارد که تجهیزات هواپیمای نظارتی را بازرسی کرده تا اطمینان حاصل کند که تنها تجهیزات مجاز را حمل می‌کند.
از طرف دیگر مخالفان معاهده آسمان باز معتقدند كه طی سی سال گذشته ، ماهواره های جاسوسی قابلیت هایی مانند رزولوشن بالای دوربین را ایجاد كرده اند و این امر پروازهای نظارتی را غیر ضروری و زائد می کند. برای مثال مقامات آمریکایی در نوامبر سال 2018 علناً اعلام کردند که مبنای ارزیابی ادعای انجام آزمایش ممنوعه موشک کروز توسط روسیه در سال 2014 به عنوان نقض پیمان موشکهای هسته ای با برد متوسط تصاویر ماهواره ای بوده است.
پیمان آسمان باز که نخستین بار توسط رئیس جمهور آیزنهاور در سال 1955 پیشنهاد شد و در سال 1992 به امضاء رسید در سال 2002 در دوران جرج بوش پسر و با مشارکت 34 کشور لازم الاجرا شد . این پیمان تلاشی برای تضمین شفافیت در فعالیت های نظامی در اروپا و آمریکای شمالی بود. براساس معاهده طرفین سهمیه سالیانه پروازی دارند و باید اطلاعاتی را که در اختیار دارند را در دسترس همه طرفین معاهده قرار دهند.
حال با این وصف یک سوال واضح این است که اقدام آمریکا در خروج از پیمان آسمان باز (OST) چه تأثیراتی بر جای گذاشته و آیا پس از خروج ایالات متحده، این پیمان قادر به تداوم حیات خواهد بود یا خیر؟
اگرچه مشارکت ایالات متحده برای تداوم حیات این معاهده از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است اما به صورت فنیOST پیمانی چند جانبه است و حتی بدون ادامه مشارکت آمریکا قادر به تداوم اجرا است.
بر اساس معاهده با خروج یک طرف اعضای باقی مانده OST بین 30 تا 60 روز از تاریخ ابلاغ آمریكا ، فرصت دارند تا با تشکیل کنفراسی در مورد پیامدهای خروج یك طرف و تقسیم سهمیه های آن کشور به بحث و گفتگو بپردازند.
زمینه‌ها و موانع فروپاشی
به طور حتم پس از خروج آمریکا دلایل محکمی برای خروج روسیه از وجود دارد.
برای مسکو منطقی خواهد بود که نسبت به اشتراک گذاری اطلاعات پروازی میان اعضای اروپایی ناتو و ایالات متحده، در حالی که روسیه قادر به پرواز بر فراز خاک آمریکا نخواهد بود بدبین باشد. مسکو مطمئناً تصور می کند که ایالات متحده به تمام داده هایی که متحدانش درباره روسیه جمع‌آوری می کنند ، دسترسی کامل خواهد داشت. این مهمترین دلیلی است که می تواند کرملین را متقاعد به خروج از OST کند. از طرف دیگر با توجه به تهدید جدی‌ای که ازوپا از ناحیه اقدامات تنش آفرین کاخ سفید در دوران ترامپ برای امنیت اروپا ایجاد کرده است طبیعتاً خروج روسیه از OST می تواند شکاف فراآتلانتیکی را بیش از پیش تقویت نماید.
با این حال مزایای ماندگاری در OST برای مسکو بیش از فواید خروج می نماید. اولاً بر اساس تحقیقاتی که صورت گرفته است بخش اعظم پروازهای نظارتی روسیه بر سطح اروپا صورت گرفته است بنابراین خروج آمریكا در مقیاس کلی بر حجم داده های جمع آوری شده توسط مسكو تأثیر قابل ملاحظه ای نمی گذارد. توزیع مجدد سهمیه ایالات متحده فقط باعث کاهش پروازهای حاشیه ای روسیه خواهد شد و بر تعداد پروازهای اصلی خواهد افزود و در نتیجه می تواند داده های ارزشمندی را درباره نیروهای و فعالیت های ناتو در اروپا جمع آوری کند.
ثانیاً ممكن است روسیه از كشورهای ناتو بخواهد تا اقداماتی را برای رفع نگرانی های روسیه از اجرای بند محرمانه ماندن اطلاعات در OST به اجرا بگذارند. اینکه مسکو چه نوع تضمین هایی را به اندازه کافی معتبر تلقی خواهد کرد دشوار است اما ممکن است بیش از آنچه که کشورهای ناتو اروپایی آماده ارائه آن باشند ، مطالبه کند. طبیعتاً رضایتمندی روسیه برای تداوم حضور در OST بی قید و شرط نخواهد بود. سرگئی ریژکوف مدیر گروه اجرای معاهدات وزارت دفاع روسیه ، ، در اکتبر سال 2019 اظهار داشت که تداوم OST ممکن است "به شرط اراده سیاسی مناسب" از طرف دیگر اعضا انجام شود. این موضع گیری یک اشاره واضح است که مسکو شرایطی را برای ادامه حضور در این پیمان در نظر دارد.
این موضوع برای مسکو فرصتی به دست می دهد تا شکاف در ناتو را تقویت کند چرا که مطالبات مسکو به اصطکاک غیرقابل اجتناب بین تعهدات کشورهای اروپایی در ناتو و تعهدات عدم افشای اطلاعات درOST ، خواهد انجامید. در واقع این چالش مطرح می شود که آیا امکان محدود کردن اشتراک اطلاعات در ناتو به هیچ وجه امکان پذیر خواهد بود؟
پیش از این فرانسه ، آلمان و انگلیس برای حمایت از این پیمان ، یک بیانیه مشترک صادر کردند و پیتر هولویست وزیر دفاع سوئد در 24 اکتبر طی نامه ای به مارک اسپر ، وزیر دفاع آمریكا از "نگرانی عمیق" درباره گزارش های مرگ احتمالی پیمان OST خبر داد.
سوم اینکه نباید از یاد برد که OST به عنوان ابزاری برای تحکیم اتحادهای واشنگتن با کشورهای موجود در محیط امنیتی مسکو بویژه اوکراین نیز بکار رفته است. هنگامی که در سال 2014 نیروهای جدایی طلب با ارتش اوکراین در منطقه دونباس درگیر بودند ایالات متحده پروازهای نظارتی را که گاه با همکاری اوکراین انجام میشد برای جمع آوری اطلاعات در اختیار گرفت که سیگنال پشتیبانی سیاسی ایالات متحده از کیف بود.
چهارم اینکه هواپیماها نسبت به ماهواره ها (که در مدارهای ثابت پرواز می کنند) انعطاف پذیرتر هستند؛ علاوه بر اینکه هواپیماها می توانند در زیر ابرها پرواز کنند در حالی که شرایط جوی می تواند کیفیت عکاسی گرفته شده از فضا را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین از داده های پروازی اسناد معتبرتری برای نشان دادن و اثبات نقض توافق یا فعالیتهای نظامی تهدیدآمیز خواهد بود تا داده های ماهواره ای.
بر اساس این دلایل در نوامبر 2019 ، هنگامی که گزارش هایی درباره خروج قریب الوقوع ایالات متحده از OST برای اولین بار رسانه ای شد سرگئی ریابکوف ، معاون وزیر امور خارجه روسیه اظهار داشت كه روسیه در صورت خروج آمریكا به طور اتوماتیک OST را ترك نخواهد كرد. وی گفت: "ما گزینه های مختلفی برای پاسخگویی داریم. اما ما به سادگی نمی توانیم از واکنش به اقدامات ایالات متحده خودداری کنیم."
همچنین می توان پیشبینی کرد که مدت حضور روسیه در OST احتمالاً قبل از هر چیز با نتایج انتخابات ایالات متحده مشخص خواهد شد. اگر در نوامبر 2020 دونالد ترامپ از کاخ سفید خداحافظی کند مسکو احتمالاً صبر خواهد کرد تا ببیند آیا رئیس جمهور بعدی آمریکا تصمیم به بازگشت به OST خواهد گرفت یا خیر.
