الوقت - با وجود اینکه ایران همواره در کانون انگاره پردازی مبتنی بر تهدید اعراب با مرجعیت عربستان سعودی قرار داشته و موجبات هماهنگی و همگرایی در اعمال رویکردهای ضد ایرانی را فراهم آورده است، اما به دلایل متعدد که ناشی از همسویی نامتقارن بین دول عربی برای طراحی و اعمال یک رویکرد فراگیر علیه تهران است، تاکنون این تلاش ها به نتیجه ملموس و روشنی منجر نشده است. در مقطع اخیر و با شکل گیری ائتلاف اسلامی ضد تروریسم، مجددا زمینه برای اعمال فشارهای متمرکز بر نقش منطقه ای ایران فراهم شده است. سفر اخیر رئیس جمهوری امریکا که بخش عمده ای از آن برای هماهنگ کردن این فشارها بود، بحث بر سر ناتوی عربی را مجددا بر سر زبان ها انداخته است.
این ائتلاف به رهبری عربستان سعودی که متشکل از بازیگران ناهمسو و نامتوازن عربی-اسلامی-آفریقایی است، درصدد است تا در چارچوب راهبرد گسترش ناتو، ضمن هماهنگ کردن تلاش های عربی در محورهای استراتژی خاورمیانه ای آمریکا، مبارزه موثر با تروریسم و سد کردن نفوذ منطقه ای تهران را با جدیت دنبال کند. در این میان، عربستان سعودی که نقش محوری در این اتحاد دارد، بنا دارد تا دولت های عربی و اسلامی را متوجه نقش در حال گسترش ایران در خاورمیانه کند. موضوعی که چندان مورد توجه دولت های اصلی این ائتلاف یعنی پاکستان، مصر و ترکیه و در یک سطح پایینتر، عمان، کویت و قطر قرار نگرفته است و هم اکنون نیز شاهد اختلاف نظرهای بین قطر و عربستان بر سر این موضوع هستیم. این مسئله را می توان در سه متغیر مورد نظر قرار داد:
اختلافات داخلی
بخش عمده ای از اصطکاک دولت های عربی را می توان ناشی از اختلافات متراکم و انباشته تاریخی ناشی از اختلافات مرزی و سرزمینی، فعل و انفعلات داخلی، بحران های اجتماعی و اقتصادی و همچنین مداخلات درون عربی در این منظومه دانست. حتی در یک سطح همگراتر همچون شورای همکاری خلیج فارس نیز شاهد تداوم و فعال بودن این شکاف ها و اختلافات بوده و هستیم. مجموع این عوامل که موجبات عمیقتر شدن خطوط بحران در سطوح مختلف گردیده، زمینه را برای اختلاف نظر در خصوص نقش منطقه ای ایران، فراهم آورده است.
نوع نگاه به ایران
انباشت اختلافات هم دوجانبه و هم درون عربی باعث شده تا نوع نگاه به موضوعات پیرامونی بخصوص نقش منطقه ای ایران متفاوت باشد. علیرغم فشارهای عربستان برای ایجاد خطوط همگرا در برخورد با تهران، شاهد رویکردهای متفاوت در ارتباط با ایران بوده ایم. مصر، عمان، کویت، قطر و تونس از جمله دول عربی هستند که با وجود همراهی با عربستان، اما خواهان روابط خوب با جمهوری اسلامی نیز هستند. عراق، سوریه، لبنان، الجزایر نیز از جمله کشورهایی هستند که همواره رویکرد فعالی را در روابط با ایران داشته اند. استدلال چنین بازیگرانی این است که با فعال شدن بحران های منطقه ای، می توان از ظرفیت های حل و فصل بخشی ایران استفاده لازم را برد.
نگرانی از هژمونی عربستان
بعد دیگری که به این مسئله دامن زده است، نگرانی ها از هژمونی و مرجعیت عربستان بر کشورهای عربی و غیر عربی همراه عربستان است. مصر، پاکستان و ترکیه از جمله مهمترین بازیگرانی هستند که به دلیل ظرفیت های سیاسی و نظامی خود، تمایل چندانی برای همراهی در رویکردهای ایران ستیزی تحت زعامت و رهبری ریاض را ندارند. تشخص و وجاهت منطقه ای این بازیگران و همچنین نگرانی دیگر بازیگران کوچک از بحرانی تر شدن وضعیت منطقه، باعث شده تا همواره بیم از قدرت طلبی عربستان، مانع از همراهی تمام کامل با سران سعودی در اعمال فشار بر تهران گردد.
کامران کرمی (تحلیلگر مسائل خلیج فارس)
