الوقت- با وقوع کودتای 15جولای 2016، توهم همیشگی رجب طیب اردوغان نسبت به «خیانت»، صورت واقعیت به خود گرفت؛ یا شاید تلاش شد، به صورت واقعیت بازنمایی شود. در هر صورت، کودتا باعث شد تا اردوغان برای اثبات ادعاهای خود مستندات لازم را داشته باشد. بعد از کودتای شب 15 جولای تحلیل‌های زیادی پیرامون این رویداد ارائه شده است، اما غالب تحلیل‌ها یا فقط بخشی محدود از واقعه را مورد بررسی قرار داده‌اند و یا تحلیل روش‌مند را از علل کودتا ارائه نکرده‌اند. بر این اساس در نوشتار حاضر تلاش شده است که کودتای اخیر ترکیه به‌صورتی جامع و روش‌مند تحلیل شود. در همین راستا، در مقال حاضر که شامل سه بخش یا سه نوشته پیرامون کودتای 15 جولای 2016 ترکیه است، در ابتدا تحلیلی پیرامون زمینه‌های کودتا و تاریخ وقع کودتا در ترکیه بررسی می‌شود. سپس در نوشته دوم علل شکست کودتای 15 جولای 2016 در قالب پنج محور مورد تحلیل و مدّاقه قرار می‌گیرد. و در نهایت در بخش سوم مقاله، به برون‌دادها و پیامدهای بعد از کودتا خواهیم پرداخت.
با نگاهی به وضعیت آشفته و منازعه‌آلود ماه‌های اخیر ترکیه در قالب رشته بمب‌گذاري‌هاي خونین، اظهارات اخير اردوغان و نخست وزیر در زمینه‌ی اعطاي حق شهروندي به پناهندگان سوري که بازتاب‌های مختلفی در ترکیه داشت، كاهش آمار توريست پس از ناآرامی‌های مناطق کردنشین، عذرخواهی رسمی و غیر متعارف اردوغان از روسيه پس از ماه‌ها تنش در روابط فی‌مابین، در کنار شرايط بد اقتصادي و تنش‌های داخلی مختلف، احتمال این که ارتش خواهان مداخله در امور شود، دور از انتظار نبود. به لحاظ تاریخی، نظامیان ترکیه خود را پاسدارن دموکراسی این کشور می‌دانند، و در شرایطی که احساس کنند مبانی دموکراسی سکولار و کمالیستی کشور به خطر افتاده، آماده مداخله در سیاست می‌شوند.
15 جولای 2016، یعنی شب کودتا، به شکلی هدف‌مند انتخاب شده بود. رئیس جمهور، در تعطیلات بود و اکثر فرماندهان ارتش برای شرکت در عروسی دختر یکی از ژنرال‌های کشور، در استانبول به سر می‌بردند. یگان‌هایی از ارتش با جت، هلیکوپتر و تانک آسمان و زمین استامبول و آناکارا را به زیر یوغ خود گرفتند. ارتشی‌ها دفتر CNN ترک و TRT را به دست گرفته و از تشکیل شورای صلح خبر دادند و در بیانیه‌ی رسانه‌ای خود، اردوغان را خائن خوانده و حکومت نظامی اعلام نمودند و قول محاکمه او را دادند. در این بیانیه آمد بود که «برای نظم بخشیدن دوباره به قانون اساسی ترکیه، دموکراسی، حقوق بشر، آزادی و تامین دوباره آسایشی که به هم خورده است، نیروهای نظامی ترکیه کنترل کشور را به دست گرفته‌اند». جنگنده‌های آنان مجلس ترکیه را به موشک بستند و به ساختمان آن خسارت‌هایی وارد کردند و گفته می‌شود یکی از نمایندگان پارلمان نیز کشته و چندین نفر در این حمله زخمی شده بودند. پل‌های استراتژیک بسفور و سلطان محمد فاتح به تسخیر موقت کودتاچیان درآمده بود. اما این پایان ماجرای کودتا بود.
رئیس جمهوری ساعت 4 صبح خود را به فرودگاه استامبول رسانید و فرماندهان مخالف کودتا و مردم که به درخواست اردوغان به خیابان‌ها ریخته بودند، با دستان خالی در مقابل کودتاچیان قرار گرفتند. ساعاتی بعد کودتاچیان دسته دسته خود را تسلیم نمودند که صحنه‌هایی از آن بر روی پل بسفور رخ داد. در طرف مقابل، مردم به مجازات خیابانی و خشن سربازان کودتا پرداختند. رییس جمهور ترکیه صبح شنبه، یعنی روز بعد از کودتا، ژنرال امید دوندار را به ریاست موقت ستاد فرماندهی ارتش انتخاب کرد. در زد و خوردها و تیراندازی‌های میان نیروهای کودتا، مردم و پلیس، 240 نفر کشته شدند. در کنار این، حکومت یونان نیز از به زمین نشستن یک هلیکوپتر ترکیه در خاک این کشور خبر داده بود که 8 سرنشین داشته و تقاضای پناهندگی داشتند که خبر از دستگیری آنها و احتمال تحویل‌شان به ترکیه می‌رود. با نظر به این مقدمات، در بخش اول مقاله به تاریخچه کودتاهای نظامی در تاریخ ترکیه خواهیم پرداخت.
کودتا در تاریخ ترکیه
نظامیان ترکیه در گذشته بارها دولت‌های منتخب را به بهانه عدم پای‌بندی به روح سکولار قانون اساسی و یا بی‌توجهی به امنیت ملی سرنگون کرده بودند. ارتشیان برای خود یک ایده دارند، آنها برای توجیه کودتا به گفته‌هایی از کمال آتاترک ارجاع می‌دهند. گفته می‌شود آتاترک به نظامیان این کشور گفته است که هر گاه احساس کردند مبانی کمالیستی سیاست در ترکیه به خطر افتاده است، برای حفظ سکولاریسم و این مبانی دست به کودتا بزنند اما خود هرگز حکومت تشکیل ندهند و زمینه را برای تداوم حکومت غیرنظامیان فراهم نمایند. در تاریخ ترکیه تا پیش از کودتای 15 جولای 2016، چندین کودتا به وقوع پیوسته، که 4 کودتا از این میان حائز اهمیت هستند و از نظر خواهند گذشت.
کودتای می1960؛ این اولین کودتا در تاریخ ترکیه‌ی مدرن بود که علیه حکومت قانونی عدنان مندریس انجام می‌شد. در این کودتا 38 افسر به ریاست ژنرال جمال گورسل، در عملیاتی موفقیت‌آمیز قدرت را در کشور به دست گرفتند. در آن زمان کودتاچیان 235 ژنرال و 5 هزار افسر از جمله رئیس ستاد مشترک را برکنار کردند. عدنان مندریس که برای 10 سال نخست وزیر ترکیه بود به همراه جلال بایار، رئیس‌جمهور و تعدادی از وزرا بازداشت شدند و به زندانی در جزیره "یصی ادا"، فرستاده شدند. سرانجام در سال 1962، پس از محاکمه‌های مداوم، نخست وزیر و 14 شخصیت دیگر کشور به اعدام محکوم شده و به دار مجازات کودتاچیان سپرده شدند. رئیس جمهور بایار نیز به علت کهولت سن در 78 سالگی از اعدام نجات پیدا کرد. 18 ماه پس از آن نظامیان زمینه را برای انتخابات و تشکیل حکومت قانونی فراهم نمودند.
کودتای مارس 1971؛ برای دومین‌بار و در سال 1971، ارتش دست به کودتا زد. زمینه‌ی سیاسی این کودتا در یک کشمکش بین‌المللی و تنش داخلی نهفته بود؛ بدین معنا که کودتا در اوج درگیری سیاسی میان ترکیه و یونان بر سر جزیره قبرس و علیه دولت راستگرای «سلیمان دمیرل» رخ داد. نظامیان مدعی بودند که در این منازعه، دولت دمیریل به مبانی کمالیستی ترکیه پایبند نبوده و قادر به دفاع از منافع ملی ترکیه نبوده است و نیز آنها دولت ناتوان از پایان‌دادن به اعتراضات تحصیل‌کردگان و چپ‌ها در داخل می‌دانستند.
کودتای سپتامبر 1980؛ کودتای سوم، معروف به کودتای سیاه بود و به خونین‌ترین کودتای تاریخ ترکیه نیز معروف است، چرا که زمینه را برای کشتارهای وسیعی در داخل ترکیه فراهم نمود. پس از کودتا بیانیه‌ای از سوی کنعان اورن؛ رئیس ستاد مشترک ارتش و فرمانده کودتاچیان، خطاب به سلیمان دمیرل؛ نخست‌وزیر و نجم‌الدین اربکان؛ رهبر حزب سلامت ملی و بولنت اجویت؛ رهبر حزب جمهوریخواه، فرستاده شد که از پایان حکومت آنها خبر می‌داد. این دومین کودتا علیه سلیمان دمیریل بود. در این کودتا 230 هزار نفر دادگاهی شده، 517 نفر حکم اعدام گرفتند، 16 هزار نفر سلب تابعیت شدند و 171 زندانی نیز در زیر شکنجه جان دادند. برای 300 روز از چاپ هرگونه روزنامه و مجله‌ای ممانعت شد و در نهایت کردها و چپ‌ها، قربانیان اصلی این کودتا بودند.
کودتای فوریه 1997؛ کودتای چهارم که به شیوه‌ای نرم انجام شد. این کودتا به کودتای سفید معروف شد و علیه دولت نخست‌وزیر اسلامگرای ترکیه، نجم‌الدین اربکان انجام گرفت. در این کودتا ارتش بدون خون‌ریزی اربکان را وادار به کنارگیری نموده و در نهایت حزب رفاه وی را نیز ممنوع اعلام کرد.
پرونده ارگنکون، در سال 2008، زمینه‌ی دشمنی اردوغان با ارتش که از 2003 فراهم شده بود، به اوج خود رسید. اردوغان مدعی بود از سال‌ها پیش و خصوصا سال 2003، هدف کودتایی دیگر در تاریخ ترکیه قرار گرفته است و این اتهام زمینه را برای دستگیری هزاران ارتشی، وکیل و روزنامه‌نگار فراهم کرد. در همین زمان، اردوغان فرماندهان، ژنرال‌ها و ارتشیان وفادار به خود را به جای برکنارشده‌ها قرار داد و این اولین تصفیه‌ی ارتش برای مقابله با هرگونه احتمال کودتا و تکرار تاریخی تلخ آن بود. در سال 2010 نیز باری دیگر اردوغان در تلاشی موفق، توانست تصویه‌ای دیگر در درون ارتش به انجام رساند و بسیاری از مقامات آن را برکنار و به دادگاه بکشاند و به عنوان یکی از موفقیت‌های اردوغان قلمداد می‌شود. پرونده ارگنکون؛ به عنوان مقابله با کودتای نظامیان، در ترکیه یکی از پیچیده‌ترین و رسانه‌ای‌ترین پرونده‌های تاریخ ترکیه به حساب می‌آید. «این پرونده طی پنج سال دادرسی تبدیل به سنبل مبارزه بین دولت اسلامگرای رجب طیب اردوغان و سکولارهای این کشور شده است که با کشف یک محل اختفای سلاح در استانبول پرونده ارگنکون در سال ۲۰۰۷ در دادگاه ترکیه گشوده شد. در این بین ژنرال ایلکر باشبو، فرمانده سابق ارتش ترکیه که محکوم به حبس ابد بود، همه اتهامات وارده به خود را رد کرد. در بین دیگر متهمان دکتر محمت هابرال، پزشک و نماینده مجلس به دوازده و نیم سال حبس و مصطفی بال بای، روزنامه نگار به ۳۴ سال زندان محکوم شدند.
یحیی زرین نرگس- آرمان سلیمی
**این مقاله بخشی از مجموع مقالات پرونده تحولات ترکیه( ویژه کودتای جولای) می‌باشد.
