الوقت- نام جریان صدر در عراق، نام نوظهوری نیست. ماه گذشته در اوج اعتراضاتی که علیه دولت العبادی نسبت به روند بروکراتیک خواهی و حذف سهمیه بندی قومی قدرت صورت گرفت، نام جریان صدر و رهبر میانسال آن، آیتالله مقتدی، بیشتر به چشم میخورد. اما مقتدی صدر کیست و بدنبال چیست؟
مقتدی صدر یکی از رهبران مذهبی کشور عراق است که تعداد قابل توجهی از هواداران خاص را در میان شیعیان عراقی دارد. کنشهای سیاسی آیتالله صدر در سالهای بعد از 2003 چه در قالب نیروی نظامی خارج از حکومت و چه در قالب نقش فراکسیونی پارلمانی بهشدت مورد توجه قرار گرفته است.
تحلیلها در ارتباط با جریان صدر در دو بخش عمده مطرح شدهاند. یک نظر این است که صدر با وجود پذیرش قواعد نظام سیاسی پارلمانی همچنان نیرویی انقلابی است که در هر مقطعی میتواند مجددا به عرصه مبارزه نظامی علیه حکومت بازگردد. اما نظریه دیگر این است که صدر پس از طی کردن مرحله مبارزه سیاسی در قالب نیروهای جیش مهدی و ورود به عرصه رقابت انتخاباتی در سال 2009، همچون نیرویی معتدل عمل خواهد نمود و رفتار این جریان در قالب رقابت پارلمانی قابل توجیه است. با نظر به این ملاحظات، در ادامه نوشتار حاضر، در ابتداجایگاه تاریخی مرجعیت صدر و مواضع این جریان در سال 2003 را را بررسی مینماییم و سپس نقش و عملکرد این جریان را در سالهای بعد از 2003 در قالب دو بخش مجزا مورد واکاوی قرار میدهیم.
الف) جایگاه مرجعیت جریان صدر در میان شیعیان عراق و مواضع صدر بعد از سال 2003
در پرداختن به جایگاه مرجعیت صدر در میان شیعیان عراق در ابتدا ضروری است که نگاهی به تاریخ رهبری سیاسی مرجعیت در عراق داشته باشیم.
تاریخ پیدایش نقش رهبری سیاسی – اجتماعی مرجعیت در عراق را میتوان در دوران حکومت امپراطوری عثمانیها ریشهیابی نمود. در این دوران مراجع شیعه معتقد بودند که خلیفه عثمانی با شیعیان ضدیت دارد و خواهان تضعیف مذهب آنان است. از این رو، همواره مردم را بر علیه اقدامات حاکمان عثمانی بر میانگیختند. اما در ارتباط با جریان صدر میبایستی به وقایع بعد از فروپاشی امپراطوری عثمانی و تشکیل دولت ملی عراق در 1921 بر مبنای حکومت اقلیت سنی توجه داشت.
در سالهای بعد از 1921 اعتراضات شیعیان به روند حکومت سنیها، در شهرهای نجف و کربلا متمرکز شد. در دهههای ابتدایی یکی از علمای برجسته شیعه که مردم را بر علیه دیکتاتوری حکومت مرکزی ترغیب مینمود سید محمد صدر بود. همچنین، در سالهای بعد از انقلاب اسلامی تا سال 1990 محمد صادق صدر (پدر مقتدی صدر) و محمد باقر صدر (پسر عموی پدر مقتدی صدر) از مراجع عالیقدر شیعیان عراق، نقش مهمی در رهبری شهروندان شیعه در قیام بر علیه حکومت داشتند. اما با شهادت این دو مرجع بلندپایه از خاندان صدر توسط صدام حسین، در سال 2003 مقتدی صدر به عنوان یکی از نوادگان سید صدرالدین محمد رهبری خاندان صدر را عهدهدار شد.
تا قبل از 2003 مقتدی صدر شخصیتی ناشناخته در میان شخصیتهای سرشناس سیاسی عراق بود. اما پس سقوط صدام حسین مقتدی به پیروی از پدر خود، بر لزوم تشکیل حکومتی با احکام اسلامی و ضدیت با حضور نیروهای خارجی در عراق تاکید گذاشت. برای ورود به صحنه سیاسی کشور عراق، دفاتر خیریه و تبلیغاتی وابسته به خاندان صدر (پدراش) را مجددا فعال نمود و با حمایت نیروهای شیعیای که در شهرک صدر به خاندان او ارادت داشتند، هستههای اولیه یک جریان نظامی را تشکیل داد.
در اولین اعلام موضع، مقتدی صدر در 14 آگوست 2003، نسبت به صدور قطعنامه شماره 1500 شورای امنیت سازمان ملل که در آن نسبت به ایجاد انجمن حکومتی موقت موافقت شده بود، مخالفت خود را اعلام نمود. از نظر صدر این قطعنامه چون از سوی کشورهای غربی و آمریکا صادر شده است، فاقد مشروعیت و نامعتبر است. در همین دوران صدر مخالفت صریح خود را نسبت به همراهی مراجع مذهبی شیعه با نیروهای اشغالگر خارجی ابراز داشت. در این دوران صدر بیشتر خواهان ایجاد حکومتی اسلامی بود که در آن مراجع دینی در راس حکومتداری باشند.
مقتدی صدر در سال 2004 طرفداران خود را به برگزاری تظاهرات مختلف ترغیب نمود و در سال 2005 مخالفت خود را نسبت به برگزاری انتخابات پارلمانی عراق برای ایجاد حکومت دائمی ابراز داشت؛ زیرا از نظر صدر این حکومت و انتخابات تحت نظارت و کنترل آمریکاییها است؛ در نتیجه فاقد مشروعیت میباشد. به طور کلی، در سالهای ابتدایی بعد از 2003 مقتدی صدر با شعار مبارزه با فساد حکومتی و مبارزه با حضور بیگانگان در کشور عراق، برای افزایش وزن سیاسی جریان خود تلاش نمود. صدر بارها از نیروهای نظامی عراق درخواست نمود که با نیروهای اشغالگر آمریکا قطع همکاری نمایند.
ب) ایجاد سپاه جیش المهدی و نقش نظامی صدر در عراق بعد از 2003
در همان ماههای ابتدایی سقوط رژیم بعث، در ژوئن 2003 نیروهای نظامیای تحت عنوان «جیش المهدی» از سوی مقتدی صدر ایجاد شدند که تعداد آنها حدود 1000 نفر بود. این نیروها در عرصه سیاسی عراق بهعنوان شبهنظامیان صدر شناخته شدند و تعداد نیروهای آن به حدود 10 هزار نفر افزایش یافت. بر اساس گزارشات، منابع عمده درآمد شبهنظامیان جیش المهدی از طریق، کسب درآمدهای ناشی از کنترل منابع انرژی در اطراف شهر بغداد و کمکهای مردمی طرفداران تامین میشد. در سالهای بعد از 2003 آمریکا تلاشهایی را برای دستگیری و ممنوعیت فعالیت رسانههای وابسته به جریان صدر انجام داد. برای نمونه در 20 آگوست 2003 فرمان دستگیری صدر -(با شکست مواجه شد)-و در 28 مارس 2004 فرمان ممنوعیت انتشار روزنامه وابسته به صدر از سوی پل برمر حاکم آمریکایی عراق، صادر شد.
بیشتر شهرت جریان صدر به علت، دو عملیات گسترده نیروهای جیش المهدی در آوریل و آگوست سال 2004 در شهر نجف بر علیه نیروهای آمریکایی بود. بعد از این رویداد جنگی فرسایشی میان نیروهای امنیتی عراق و آمریکاییها با نیروهای نظامی وابسته به صدر به جریان افتاد که تا سال 2008، پس از انحلال جیش المهدی توسط مقتدی صدر ادامه داشت. در این سالها، شهرک صدر بغداد و شهرهای نجف و بصره نیز به کانون اعتراضات طرافدران صدر که خواستار خروج نیروهای آمریکایی از عراق بودند، تبدیل شد. در آگوست 2007 صدر از نیروهای وابسته بهخود یعنی جیش المهدی درخواست نمود برای انجام اصلاحات بنیادی در ساختار حکومت بهطور موقت فعالیتهای نظامی خود را متوقف نمایند. اما همچنان ابراز داشت تا زمانی که بیگانگان در کشور عراق حضور داشته باشند، به مبارزه بر علیه آنان ادامه خواهد داد. بهطور کلی، با وجود انحلال جیش المهدی در سال 2008 مبارزات مسلحانه نیروهای نظامی وفادار به صدر تا زمان خروج نیروهای ارتش آمریکا از کشور عراق در 2011 همچنان ادامه داشت. اما بعد از سال 2009، متعاقب رضایت مقتدی صدر برای مشارکت در انتخابات انجمنهای استانی، روند فعالیتهای نظامی گروههای وابسته به جریان صدر کاهش یافت.
ج) حضور جریان صدر در رقابت های انتخاباتی
اولین حضور جریان صدر در رقابتهای انتخاباتی کشور عراق، در سال 2009 بود. در این مقطع جریان صدر موفق به کسب 43 کرسی از مجموع 440 کرسی انجمنهای استانی عراق، از میان 14 استان از مجموع 18 استان عراق شد. اما موفقیت بزرگ صدر در انتخابات پارلمانی مارس 2010 متحقق شد. در این مرحله جریان صدر در قالب ائتلاف ملی عراق با رهبری عمار الحکیم، ابراهیم جعفری و مقتدی صدر در انتخابات مشارکت نمود. جریان صدر با کسب 40 کرسی از مجموع 70 کرسی پارلمانی کسب شده ائتلاف ملی عراق، به عنوان قدرتمندترین جریان سیاسی ائتلاف خود وارد پارلمان شد و نشان داد که جریان صاحب نفوذ در عراق است. در ادامه روند مشارکت سیاسی صدر در رقابتها دموکراتیک، در انتخابات 30 آوریل 2014 در قالب ائتلاف مستقل الاحرار، موفق به کسب 32 کرسی پارلمانی شدند. در سالهای 2014 تا 2016 جریان صدر در پارلمان عراق همانند جریانی معترض به عملکرد حکومت ایفای نقش نموده است.
اما از ابتدای سال 2016 جریان صدر تمام نفوذ و قدرت خود را جهت ایجاد فشار بر حیدرالعبادی برای ایجاد کابینهایی متشکل از تکنوکراتها (فنسالاران) به کار گرفته است. طی چند ماه گذشته صدر برای رسیدن به اهداف خود، هواداراناش را در شهر بغداد، در اطراف ناحیه موسوم به منطقه سبز که پارلمان و مقامات حکومتی عراق در آنجا اقامت دارند، استقرار داده است. نهایتا در 30 آوریل 2016 طرفداران مقتدی صدر از موانع موجود در امنیتیترین منطقه سیاسی عراق گذار نمودند و پارلمان عراق را به اشغال خود در آورند. در جریان اشغال پارلمان تعدادی از نمایندگان مجلس ملی عراق هم گروگان گرفته شدند و حملاتی از سوی معترضان بر علیه آنان انجام گرفت. متعاقب این حادثه پارلمان عراق با تعطیلی مواجه شد. نمایندگان کرد پارلمان به اقلیم کردستان برگشتند و برای بازگشت خود خواستار ضمانت از جانب حکومت هستند. هر چند در 20 می 2016 (31 اردیبهشت 1395) مجددا هواداران صدر حمله خود به منطقه سبز را آغاز نمودند و این بار تنها هدف صحن برگزاری جلسات پارلمان نبود؛ بلکه دستهای از معترضان به سمت اقامتگاه حیدر العبادی نخستوزیر عراق یورش بردند.
*آرمان سلیمی
پژوهشگر مسائل خاورمیانه
**این مقاله بخش اول از یادداشت "جریان صدر در عراق" میباشد.