الوقت- به فاصله یک ماه پس از سفر هیئت بلندپایه نظامی ایران به سرپرستی امیر کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی به مسکو در جریان برگزاری نمایشگاه نظامی آرمیا 2023 که به توافق درباره «افزایش سطح تماس‌ها در زمینه همکاری‌های نظامی» انجامید، روز چهارشنبه گذشته سرگئی شویگو وزیر دفاع روسیه در سفری مهم به تهران آمد تا نویددهنده شتاب گرفتن روند صعودی تبادلات و همکاری‌های نظامی دو کشور در آینده باشد.
سفر شویگو و هیئت همراه او نخستین سفر وزیر دفاع روسیه طی یک دهه اخیر محسوب می‌شود و لذا از حیث اهداف، دستورکارها و نتایج مذاکرات سفری حائز اهمیت قلمداد می‌گردد که این پرسش را بوجود می‌آورد که این سفر چه تأثیراتی بر روند همکاری‌های نظامی دو کشور در آینده می‌تواند داشته باشد؟
از نظرات اجمالی مقامات ایرانی و روسی به نظر می‌رسد که از دیدگاه تهران و مسکو این سفر را باید گام مهمی در توسعه روابط نظامی دو کشور به حساب آورد.
وزارت دفاع روسیه در مورد این سفر اعلام کرد که، حضور شویگو در تهران به تقویت روابط نظامی روسیه و ایران کمک خواهد کرد و به مرحله مهمی در توسعه همکاری‌های دو کشور تبدیل خواهد شد.
«میخائیل اولیانوف» نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین اتریش نیز در اظهار نظری مشابه در پیام‌رسان ایکس (توییتر سابق) با انتشار فیلمی از استقبال سرلشکر باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران از «سرگئی شویگو» وزیر دفاع روسیه نوشت: ایران همسایه و شریک ما است. گفتوگو از جمله بین مقامات نظامی (دو کشور) ضروری است.
از سوی دیگر در این دیدار رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح ایران نیز همسو با مواضع مقامات روس از تصمیم رهبران دو کشور برای قرار گرفتن روابط در مسیر رشد و توسعه خبر داد و نسبت به ابعاد نوینی که در بستر زمان با فدراسیون روسیه ایجاد شده است اظهار رضایت نمود.
تأکید سرلشگر باقری بر شکلگیری ابعاد جدید روابط نظامی میان دو کشور در بستر زمان را می‌توان عمدتاً به تحولات منطقه ای و بین المللی بویژه در یک دهه گذشته ارجاع داد که موجب شد تا تهران و مسکو بر اساس منافع ژئوپلتیکی مشترک به سمت ایجاد یک ائتلاف و اتحاد نانوشته سوق یابند و بدون تردید نقطه عطف این اتحاد مقابله با برنامه‌های محور غربی – عربی علیه نظام سوریه بود.
بحران سوریه نقطه عطف همکاری‌های نظامی
ایران و روسیه پس از شکلگیری بحران سوریه در فوریه 2011، یک اتحاد استراتژیک جدید و بی‌سابقه ایجاد کردند. دو کشور علاوه بر همکاری موفقیت‌آمیز در مبارزه با گسترش تروریسم تکفیری در خاک سوریه که با حمایت غرب همانند یک غده سرطانی در حال رشد جغرافیای امنیتی منطقه و توسعه ابعاد بحران بود، برنامه غرب به رهبری آمریکا برای شروع یک حرکت دومینووار از سوریه به منظور تغییر هندسه قدرت در غرب آسیا بر مبنای به چالش کشیدن دو رقیب اصلی منطقه ای و جهانی خود یعنی جمهوری اسلامی ایران و روسیه را ناکام گذاشتند.
برای نخستین بار ایران، روسیه، سوریه و عراق در سال 2015 یک مرکز اطلاعاتی مشترک در بغداد ایجاد کردند تا عملیات‌های جداگانه خود علیه خلافت داعش که یک سوم عراق و سوریه را تصرف کرده بود، هماهنگ کنند.
این همکاری نظامی و اطلاعاتی در طول سالهای بعد افزایش یافت و در سال 2016 ایران به هواپیماهای جنگی روسیه اجازه پرواز از پایگاه هوایی در استان همدان برای حمله به اهداف داعش در سوریه را داد .
اما پیروزی مشترک بر جبهه بین المللی بحران‌آفرینی در سوریه به نزدیکی روابط نظامی و سیاسی ایران و روسیه پایان نداد و مسکو در دوران رهبری پوتین برای نخستین بار پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به بازیابی نقش و نفوذ تاریخی خود در غرب آسیا و آفریقا تمایل یافته بود که این موضوع به لزوم حفظ روابط نزدیک با تهران به عنوان یک متحد قدرتمند و ذینفوذ در رقابت با غرب نیاز داشت.
تهران بین سالهای 2000 تا 2006 تنها دو خرید عمده از روسیه - سامانه‌های پدافند هوایی و هواپیماهای تهاجمی Su-25 انجام داد و حتی مسکو به دلیل تحریم‌های غرب تحویل سامانه دفاع هوایی اس 300 به ایران را تا سال 1387 به تعویق انداخت. اما پس از بحران سوریه ورق معادلات کاملاً برگشت و بین سالهای 2010 تا 2023، روسیه و ایران 9 مانور نظامی مشترک عمدتاً بر تروریسم، دزدی دریایی، و مأموریت‌های جستجو و نجات انجام دادند.
همچنین از آغاز سال 2019، ایران، روسیه و چین رزمایش دریایی سالانه خود را در اقیانوس هند یا نزدیک خلیج عمان برگزار می‌کنند که نشاندهنده روند رو به رشد شکلگیری ائتلاف قدرت‌های شرقی با جمهوری اسلامی ایران در منطقه غرب آسیا و همکاری‌های راهبردی در پرونده‌های مهم ژئوپلتیکی منطقه و در ادامه شراکت‌های اقتصادی می‌باشد.
همکاری‌های نظامی در روابط استراتژیک
اگرچه بحران‌های منطقه‌ای با محوریت سوریه به شکلگیری عصر جدیدی از روابط تاریخی ایران و روسیه بر مبنای همکاری‌های نظامی و امنیتی را شکل داد اما بحران اوکراین و تحریم‌های گسترده غرب علیه مسکو، نگاه رهبران کرملین به توسعه روابط با متحدان برای کاهش فشارهای اقتصادی و فرار از انزوای بین المللی را موجب شده است و در این میان ایران که خود با تحریم‌های غرب مواجه بوده و نگرانی از همکاری‌های اقتصادی با مسکو ندارد و از طرف دیگر پل اتصال روسیه به خلیج فارس و آب‌های گرم اقیانوسی محسوب می‌شود در کانون توجه روس‌ها قرار گرفته است.
در جریان دیدار وزیر دفاع روسیه با مقامات ایرانی، سرلشگر باقری از تدوین سند همکاری‌های بلندمدت ایران و روسیه خبر داد که به گفته او «این سند از ابعاد نظامی و دفاعی قوی برخوردار است و می‌تواند بستر مناسبی برای توسعه همکاری‌های طولانی مدت دو کشور باشد».
اگرچه غربی‌ها با هیاهوی رسانه‌ای به دنبال آن هستند تا گرایش دو کشور به سمت توسعه همکاری‌های نظامی را به تحولات اوکراین گره بزنند و با چنین بهانه‌هایی سعی در تداوم تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران بودند اما برخلاف این ادعاها انقضای تحریم تسلیحات متعارف سازمان ملل در سال 2020 نه تنها منجر گرایش تهران به واردات تسلیحات در سال 2021 نشد بلکه با توجه خودکفایی صنعت تسلیحات داخلی، ایران نشان داد که به دنبال درآمدزایی از صادرات تسلیحات پیشرفته ای چون پهبادها و موشک‌های بالستیک و سامانه‌های بومی دفاع موشکی است.
با این حال به نظر می‌رسد بخشی از تدوین همکاری‌های نظامی بلندمدت میان دو کشور با تمایل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی به استفاده و یا مشارکت در ساخت برخی فناوری‌های پیشرفته نظامی روسی همانند جت‌های جنگنده و هلیکوپترهای تهاجمی همراه باشد.
