الوقت- یکی از موضوعاتی که در روزهای اخیر مورد توجه رسانه‌ای قرار گرفته است دعوت ملک سلمان پادشاه عربستان سعودی از رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه برای سفر دو روزه به ریاض در روزهای پایانی سال 2015 میلادی (29 دسامبر) می‌باشد. بر اساس اعلام رسانه‌های داخلی ترکیه محور اصلی دیدار اردوغان از عربستان گفتگو پیرامون نحولات اخیر خاورمیانه بوده و رهبران دو کشور برآنند تا سطح همکاری‌های خود را افزایش دهند. اکنون پرسشی که مطرح می‌شود این است که رهبران دو کشور ترکیه و عربستان در نشست اخیر چه اهدافی را پی‌گیری می‌کنند؟ علاوه بر این، این مساله مطرح است که مهم‌ترین محورهای مورد گفتگوی مقامات ریاض و آنکار در ارتباط با چه موضوعاتی می‌تواند باشد؟ برای پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها در ابتدا نگاهی به تحولات اخیر منطقه خاورمیانه خواهیم داشت و در ادامه مهم‌ترین محورهای گفتگو و اهداف دو طرف را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
سفر اردوغان به عربستان در شرایطی است که طی یک ماه اخیر یک سری تحولات عمده در منطقه اتفاق افتاده که در نوع خود بر پیچیدگی مسائل منطقه برای سیاست‌مداران آنکارا افزوده است. از جمله این تحولات می‌توان به تشدید اختلافات ترکیه با روسیه که بعد از سرنگونی جنگنده سوخوی 24 روس در 24 نوامبر 2015 ، عادی‌سازی روابط میان ترکیه و اسرائیل، تشکیل ائتلاف اسلامی ضد تروریسم به رهبری عربستان در 14 دسامبر 2015، کشته شدن زهران علوش رهبر گروه تروریستی جیش الاسلام و پیشروی نیروهای سوریه دموکراتیک به سمت غرب رودخانه فرات با عبور از سد تشرین اشاره نمود. با نظر به این تحولات مهم‌ترین اهداف و محورهای دیدار اخیر اردوغان از عربستان را می‌توان در سه مولفه کلیدی مورد بررسی قرار داد.
1. بازبینی در سیاست‌های اتخاذی محور آنکارا، دوحه و ریاض در ارتباط با تحولات جدید سوریه
تحولات اخیر در روند بحران سوریه به عنوان گرانینگاه مسائل خاورمیانه، ترکیه و متحدان منطقه‌ای خود در بحران سوریه، یعنی عربستان و قطر را ناچار به بازبینی در استراتژی‌های‌شان نموده است. از یک سو، افزایش قدرت نظامی و وجهه حکومت دمشق با حمایت‌های ایران و روسیه، موجب تضعیف هرچه بیشتر نیروهای تحت حمایت محور ترکیه، عربستان و قطر از جمله جیش الفتح و جیش الاسلام شده است؛ و از سویی دیگر، قطعنامه‌ها و تصمیمات اخیر شورای امنیت سازمان ملل در ارتباط با حل بحران سوریه ضرورت اتخاذ رویکرد جدید از سوی این کشورها را ضروری ساخته است.
در همین ارتباط مرگ زهران علوش رهبر گروه جیش الاسلام در 25 دسامبر 2015 در منطقه غوطه شرقی، به عنوان سرکرده یکی از مهم‌ترین و سازمان‌یافته‌ترین گروه‌های شورشی تحت حمایت محور عربستان، ترکیه و قطر در مبارزه علیه دولت مرکزی سوریه، تکانه‌ای بزرگ برای تضعیف هرچه بیشتر این محور بود. وارد کردن این ضربه به گروه تروریست جیش الاسلام در شرایطی است که در ائتلاف اسلامی ضد تروریسم به رهبری عربستان، نه تنها از این گروه دعوت شده بود؛ بلکه نماینده زهران علوش به‌عنوان شورای عالی نظارت بر هیأت مذاکره‌کننده مخالفان ضد حکومت مرکزی برگزیده شده بود.
همچنین، طی روزهای اخیر نیروهای سوریه دموکراتیک که کردها رهبریت آن را بر عهده دارند با گذار از سد تشرین توانسته‌اند به سمت نواحی غربی رودخانه فرات پیشروی کنند. این رویداد به هیچ عنوان به مذاق سیاسیون ترک خوشایند نیست. پیشروی کردها از کانتون کوبانی به سمت ناحیه اعزاز در کانتون عفرین می‌تواند پایانی بر برنامه‌های آنکارا برای تشکیل منطقه امن در سوریه باشد.
علاوه بر این دو موضوع، تصمیم جدی شورای امنیت سازمان ملل برای قطع سرچشمه‌های مالی و نظامی داعش و مجازات جریان‌ها و یا کشورهایی که به شکل مستقیم و غیر مستقیم به داعش کمک می‌کنند و صدور قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل به عنوان نقشه راه حل بحران سوریه و الزام تمامی کشورها برای پایبندی به اتفاق نظرهای بین‌المللی تحولات اخیری هستند که در تضاد با منافع محور ترکیه، عربستان و قطر می‌باشد. آنچه که از ابتدای ظهور داعش تا کنون بارها مورد بحث قرار گرفته، حمایت‌های ریاض، آنکارا و دوحه از دولت اسلامی ابوبکر البغدادی بوده است. صدور قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر شناسایی و مجازات حامیان داعش می‌تواند موضوعی جدی برای ملک سلمان و اردوغان باشد؛ زیرا این دو کشور باید استراتژی جدید اتخاذ کنند تا بتوانند قطعنامه‌های اخیر شورای امنیت را دور بزنند. در مجموع سه موضوعِ تضعیف نیروهای تحت حمایت ترکیه و عربستان، کنترل نفوذ و قدرت کردهای سوریه و قطعنامه 2254 مهم‌ترین مواردی هستند که می‌توانند محور گفتگوهای دو جانبه آنکارا و ریاض در ارتباط با سوریه باشند؛ و آنها را مجبور به بازبینی در راهبردهای‌شان نماید.
2. تحولات عراق و آینده این کشور
یکی دیگر از محورها و اهداف مشترکی که می‌تواند موضوع گفتگوهای اردوغان و ملک سلمان باشد در ارتباط با تحولات اخیر عراق وآینده این کشور است. اکنون بعد از کنترل مجدد شهر رمادی توسط ارتش عراق، آغاز عملیات آزادسازی موصل از تصرف داعش به شکل جدی مطرح شده است. واهمه عربستان و ترکیه از قدرت‌گیری هر چه بیشتر شیعیان و به ویژه نگرانی در باب گسترش نفوذ نیروهای حشد الشعبی و اتخاذ سازوکاری برای تضمین جایگاه اعراب سنی در آینده عراق مهم‌ترین مسائلی هستند که بدون شک مقامات ترک و سعودی را به تکاپوی اتخاذ سیاستی جدید خواهد انداخت. از یک سو، ترکیه انتظار دارد که کشور عربستان در ارتباط با موضوع حضور نیروهای ارتش ترک در پایگاه نظامی بعشیقه در مجاورت شمالی شهر موصل از این کشور حمایت کند و دیگر کشورهای عرب را نیز به همراهی با آنکارا مجاب کند. از سویی دیگر، به احتمالاً ریاض و آنکارا گزینه ایجاد فشار دیپلماتیک برای انحلال نیروهای حشد الشعبی را پی‌گیر خواهند نمود. هر چند این اقدام را طی یک ماه اخیر با حمایت آمریکا و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس با اعمال فشار بر حیدر العبادی نخست‌وزیر عراق پی‌گیری نموده‌اند.
3. تحولات سیاسی کشور مصر
دیگر موضوعی که می‌تواند محور دیدار مقامات ترکیه و عربستان باشد در ارتباط با تحولات عرصه سیاسی کشور مصر می‌باشد. هر چند این موضوع نسبت به دو محور دیگر از اهمیت کمتری برخوردار است. بدون تردید، یکی از موضوعاتی که طی چند سال اخیر گستره‌ای از اختلاف مواضع میان عربستان و ترکیه را موجب شده است مساله مصر و آینده سیاسی این کشور می‌باشد. از همان ابتدای انقلاب 25 ژانویه مصر، اردوغان حمایت همه‌جانبه خود از هم‌فکران اخوان المسلیمنی‌اش را ابراز نمود؛ در مقابل عربستان سعودی از هر تلاشی برای شکست محمد مرسی و هواخواهان‌اش دریغ ننمود. اختلافات زمانی به اوج خود رسید که در 3 ژوئیه 2013 کودتای عبدالفتاح السیسی بر علیه حکومت مرسی اتفاق افتاد و بر اساس شواهد مقامات سعودی نقشی مهم را در این اقدام داشتند. این موضوع سبب تیرگی بیش از بیش روابط دو کشور شد و در حال حاضر نزدیکی روابط حکومت مصر تحت رهبری السیسی با ریاض، به ویژه اعطای وام 8 میلیاردی عربستان به قاهره موجب نگرانی ترک‌ها شده است. بنابراین می‌توان انتظار داشت که اردوغان در دیدار خود با ملک سلمان موضوع کم شدن محدودیت‌های اعمال شده بر حزب اخوان المسلیمین به‌عنوان مهم‌ترین جریان اپوزیسیون حکومت عبدالفتاح السیسی را مورد بحث قرار دهند.
آرمان سلیمی (پژوهشگر مسائل خاورمیانه)
