هر چند تا کنون در نتیجه نشست‌های سه‌گانه کمیته مشترک همکاری‌های دو کشور عربستان و عراق، توافقات گسترده‌ای در ارتباط با محورهای مختلف منعقد شده اما اساس باید توجه داشت همکاری‌های سیاسی، نظامی و امنیتی میان دوطرف، به دلیل تعارض در دیدگاه طرفین نمی‌تواند وارد مرحله همکاری و اتحاد استراتژیک شود.
الوقت – مناسبات میان عراق و عربستان در دو سال گذشته بر اساس تعداد و کمیت نشست‌های میان هیات‌های سیاسی دو کشور، وارد فاز جدید شده است. این روند پش از تشکیل کمیته سیاسی، امنیتی و نظامی مشترک میان دو کشور از اکتبر 2020 و نیز متعاقب سفر مصطفی الکاظمی به ریاض در مارس 2021 بیش از بیش تقویت شده است. همچنین، اخیرا نشست کمیته مشترک همکاری‌های عراق و عربستان در 10 ژانویه 2022 (20 دی 1400) برگزار شده است. حال این پرسش قابل طرح است که این نشست‌ها و روند تقویت مناسبات میان دو کشور تا چه اندازه می‌تواند زمینه‌ساز همکاری‌های استراتژیک باشد؟ در واقع، پرسش نهادینه‌تر این است که دولت یغداد تا چه اندازه به تقویت مناسبات و همیاری‌های سعودیها از خود در عصر پساداعش می‌تواند امیدوار باشد؟
شکل‌گیری و اهداف کمیته سیاسی، امنیتی و نظامی مشترک عربستان و عراق
تشکیل کمیته سیاسی، امنیتی و نظامی مشترک عربستان و عراق متعاقب روند جدید نزدیکی میان دو کشور در سال 2020 بود. در واقع، تلاش جدی حکومت سعودی برای نزدیک شدن به عراق از آنجا آغاز شد که ریاض در ۱۴ اکتبر 2020 (۲۳ مهرماه ۹۹) میزبان کمیته مشترک دو جانبه با عراق برای سرمایه‌گذاری سعودیها در این کشور بود که در آن، از سرمایه‌گذاری ۲.۹ میلیارد دلاری عربستان در طرح‌های مختلف در عراق پرده برداشته شد و «خالد بتال النجم» وزیر برنامه‌ریزی عراق نیز از وجود شش هزار طرح پیشنهادی مناسب سرمایه‌گذاری سعودیها به ارزش ۱۰۰ میلیارد دلار سخن گفت. در اولین دور از نشست کمیته مشترک عراق و عربستان، گشایش گذرگاه مرزی «عرعر» در مرز عراق با عربستان و آغاز پروژه راه اندازی جاده ارتباطی استان نجف به مرز عربستان و نیز زمزمه‌های بازگشایی گذرگاه دیگری در مرز استان «المثنی» با عربستان از سوی دو طرف مورد توافق قرار گرفت.
در ادامه روند بهبود و تقویت مناسبات دو کشور، نخست‌وزیر عراق پس از 11 ماه حضور در مقامات ریاست کابینه دولت در 31 مارس 2021 (11 فروردین 1400) در سفر رسمی عازم ریاض شد و طی دیدار با محمد بن سلمان توافقاتی همچون اجتناب از مالیات مضاعف بین دو کشور توسط وزیران دارایی، تأمین مالی صادرات عربستان سعودی توسط مدیر عامل صندوق توسعه عربستان، برنامه ریزی برای توسعه و تنوع اقتصادی و نیز توسعه بخش خصوصی توسط وزیران برنامه ریزی، تفاهم نامه همکاری مشترک بین کتابخانه ملی و بایگانی عراق با دفتر دارالملک عبدالعزیز عربستان توسط وزیر مسکن عراق و مدیر دارالملک عربستان و امضای تفاهم نامه بین شبکه رسانه ای عراق و رادیو و تلویزیون سعودی توسط دبیرکل شورای وزیران عراق و وزیر رسانه عربستان، میان طرفین مندرج شد.
در ادامه دومین نشست کیمته مشترک همکاری‌های عراق و عربستان، در 16 آگوست 2021 (25 مرداد 1400) صورت گرفت که طی آن شورای مشترک بازرگانان بین دو کشور تشکیل شد. در این نشست، تاکید شد که شورای همکاری‌های مشترک عربستان و عراق به دنبال حمایت و تقویت روابط اقتصادی و افزایش حجم تجارت بین عراق و عربستان است و بر همین اساس و به دلیل تمایل و نیاز طرفین، شورای مشترک بازرگانان تشکیل شد که رشد همکاری موجود و افزایش تعامل بین نمایندگان بخش تجارت اقتصادی در راه فعالسازی حجم معاملات تجاری، صنعتی و سرمایه گذاری را برعهده بگیرد.
توافقات و دستاوردهای سومین نشست شورای مشترک عراق و عربستان
با وجود این سطح از تقویت همکاری‌های دوجانبه، کمیته سیاسی، امنیتی و نظامی برآمده از شورای مشترک عراق و عربستان سومین نشست مشترک خود را در 10 ژانویه 2021 (20 دی 1400) برگزار کردند. فواد حسین»، وزیر امور خارجه عراق ریاست هیات عراقی و «فیصل بن فرحان»، وزیر امور خارجه عربستان ریاست هیات سعودی را در این نشست برعهده داشتند. در بیانیه وزارت امور خارجه عراق آمده است، دو طرف در این نشست درباره مسائل مندرج در دستور کار کمیته‌های مشترک در راستای تقویت و توسعه همکاری مشترک دو کشور در زمینه‌های مختلف رایزنی کردند.
دو طرف در این دیدار درخصوص تداوم همکاری و هماهنگی درباره مسائل سیاسی، امنیتی و نظامی و تلاش برای ترسیم نگرشی مشترک نسبت به مسائل مورد اهتمام دو کشور در زمینه‌های مختلف، تسهیل اقدامات مربوطه به اعطای روادید به بازرگانان عراقی و سعودی، رایزنی و هماهنگی در زمینه حمایت متقابل از یکدیگر در محافل بین‌المللی، تقویت همکاری امنیتی و اطلاعاتی در حوزه مبارزه با جرایم و قاچاق، تسریع در امضای یادداشت تفاهم امنیتی میان وزارت کشور، همکاری در زمینه‌های نظامی از طریق برپایی تمرین‌های مشترک در چارچوب یادداشت تفاهم امضا شده، تبادل دوره‌های آموزشی و تجربی در زمینه بررسی و برنامه‌ریزی راهبردی و تداوم حمایت از تلاش‌های عراق در همکاری با ائتلاف بین المللی برای مبارزه با گروه تروریستی داعش توافق کردند.
هیات عراقی و سعودی همچنین بر تداوم همکاری و هماهنگی در زمینه‌های مختلف، سفرهای متقابل و تداوم برگزاری نشست‌های کمیته برآمده از شورای مشترک دو کشور در راستای تقویت همکاری دوجانبه و تحقق مطالبات و آرمان‌های رهبران و مردم دو کشور توافق کردند.
تردید بزرگ در چشم‌انداز مثبت همکاری‌های بغداد و ریاض
موضوع ورود دو کشور عراق و عربستان به دوران همکاری‌های استراتژیک در شرایطی مطرح می‌شود که اساسا میان دو کشور در ابعاد مختلف تعارض اهداف، منافع و تنش‌های تاریخی نهادینه شده‌ای وجود دارد. لذا استدلال نوشتار حاضر این است که میان دو کشور عربستان و عراق، زمینه و بستر مناسب برای همکاری‌های استراتژیک وجود نخواهد داشت. در راستای اثبات این مدعا نیز می‌توان به دو مساله اساسی اشاره کرد:
پیشینه تاریخی پرتنش مناسبات عربستان و عراق: مناسبات میان بغداد و ریاض اساسا در تمامی سال‌های بعد از 1990 که دولت صدام حسین، کویت را مورد تهاجم قرار داد، پرتنش بوده است. روابط دیپلماتیک دو کشور حتی پس از سقوط رژیم بعث در سال 2003 همچنان رد وضعیت تعلیق و پرتنش باقی ماند. اساسا سعودیها از روند تغییرات جدید در صحنه سیاسی عراق رضایت نداشتند و کنار گذاشته شدن اهل سنت از برتری در جایگاه قدرت را بر نمی‌تابیدند. از همین جهت شاهد بودیم که در سال‌های بعد از 2003 ریاض کمر دشمنی با عراق و نظام جدید این کشور بست و از هیچ‌گونه اقدامی در مسیر ضدیت با نظام سیاسی جدید فروگذاری نکرد. حاکمان ریاض با حمایت از تفرقه افکندن در میان گروههای سیاسی، حمایت از گروههای تروریستی، اخلال در انسجام اجتماعی و ضدیت حداکثری با اتحاد جریان‌های سیاسی داخل عراق، نقشی سلبی و منفی را در صحنه سیاست و حکمرانی این کشور ایجاد کرد.
روند قطع مناسبات دیپلماتیک میان دو کشور تا دسامبر 2015 ادامه پیدا کرد اما اعزام اولین سفیرش به عراق به نام «ثامر السبهان» نیز با دخالت‌های گسترده او در امور داخلی عراق روبرو شد و کار را به جایی رساند که بعد از چند بار یادداشت‌های اعتراض آمیز دولت بغداد، در نهایت عراق رسما در ۲۵ اوت سال ۲۰۱۶ میلادی از همتای سعودی خود خواست تا السبهان را به خاطر اظهاراتش در تشدید طائفه‌گری و دخالت در امور عراق و نقض عرف دیپلماتیک، تغییر دهد. در سال‌های حضور داعش در عراق نیز همچنان نقش مخرب عربستان در عراق ادامه داشت و این امر اکنون این نگرانی را ایجاد کرده که در آینده نیز سیاست‌های تفرقه افکنانه ریاض در عراق ادامه داشته باشد.
تعارض نگاه طرفین به امنیت و مبارزه با تروریسم: هر چند تا کنون در نتیجه نشست‌های سه‌گانه کمیته مشترک همکاری‌های دو کشور عربستان و عراق، توافقات گسترده‌ای در ارتباط با محورهای مختلف منعقد شده اما اساس باید توجه داشت همکاری‌های سیاسی، نظامی و امنیتی میان دوطرف، به دلیل تعارض در دیدگاه طرفین نمی‌تواند وارد مرحله همکاری و اتحاد استراتژیک شود. در واقع، این توافقات با توجه به منافع متعارض (مثلا نقش سعودیها در تشکیل گروه های تروریستی و گسیل آنها به خاک عراق یا شروع جنگ یمن) و هدف عربستان از افزایش نفوذ و دخالت در مسائل عراق نمی تواند به سرانجام مورد انتظار برای دولت عراق برسد
واقعیت امر این است که این مذاکرات در حالی صورت می‌گیرد که نقش مخرب ریاض در عراق به دلیل حمایت از تروریسم از 17 خرداد سال 1393و حتی قبل از آن و همچنین همکاری با حزب منحله بعث با استفاده از کارت داعش، بر هیچ کس پوشیده نیست. به عبرات دقیق‌تر، مسئله تقابل دو مجموعه امنیتی متفاوت قابل طرح است. یکی محور مقاومت و ضدصهیونیستی مخالف حضور آمریکا در منطقه و دوم ضدمحور مقاومت در مسیر عادی سازی روابط و همسو با حضور آمریکا نظامی در منطقه. لذا می‌توان گفت جمع این دو اضداد به هیچ عنوان نمی‌تواند در عرصه میدانی نمی‌تواند به نتیجه و همکاری استراتژیک منجر شود.
