الوقت- اقدامات عربستان برای بسط نفوذ سیاسی در عراق طی 2 سال اخیر یعنی پس از سفر عادل الجبیر وزیر خارجه اسبق سعودی‌ها به بغداد پس از 14 سال، روز به روز در حال گسترش یافتن است و در همین راستا روز گذشته در جریان سفر هیئت بلندپایه عربستان به بغداد وزارت خارجه عراق از بازگشایی ساختمان کنسولگری عربستان در بغداد و ایجاد کنسولگری‌های جدید در آینده در شهرهای دیگر عراق خبر داد.
یکی از مهمترین اهداف سعودی‌ها از گرایش به بهبود روابط با بغداد و بسط نفوذ سیاسی خود در این کشور مهم عربی منطقه کاستن از نفوذ ایران در عراق و تأثیرگذاری بر مناسبات استراتژیک تهران- بغداد در آینده به منظور ایجاد گسست در زنجیره کشورهای عضو محور مقاومت می‌باشد. در این شرایط بررسی امکان تحقق این هدف تنها از دریچه مورد مداقه قرار دادن زمینه‌ها و موانع گسترش نفوذ عربستان در عراق، با توجه به واقعیات امروزین این کشور قابل امکان است.
نیازمندی‌های اقتصادی عراق
به طور حتم مهمترین عرصه مورد تأکید سعودی‌ها در راهبرد جدید خود برای عراق پس از داعش، بهره‌گیری از چالش‌های اقتصادی بزرگ این کشور پس از سال‌ها جنگ و بی‌ثباتی به منظور تأمین سرمایه بازسازی مناطق ویران شده و رفع مشکلات معیشتی روزانه مردم است.
عراق منابع قابل ملاحظه انرژی در اختیار دارد که هنوز به لحاظ صنعتی و اقتصادی به بهره برداری مفید نرسیده است. اما میزان خرابی‌ها و زیر ساخت‌های نابود شده نیز بیش از حد تصور است. برآوردها از نیاز به سرمایه 100 میلیارد دلاری حکایت دارد. این در حالی است که بخش زیادی از بودجه عمومی دولت (88 میلیارد دلار در سال 2018) با وجود بدنه بزرگ بروکراتیک فساد اداری و رانت‌خواری صرف پرداخت‌های جاری می‌شود. لذا در این شرایط توجه مسئولان عراقی به کمک‌های بین المللی دوخته شده است. در نشست کویت برای حمایت از بازسازی عراق که 25 بهمن 1396 برگزار شد عادل الجبیر، وزیر خارجه وقت عربستان وعده کمک یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلاری کشورش به بازسازی‌ها در عراق را اعلام کرد.
اعلام این مبالغ به صورت عمومی و با تبلیغات رسانه‌ای گسترده در شرایطی که طی سال گذشته چند شهر بزرگ عراق بویژه بصره شاهد اعتراضات مردمی به شرایط دشوار معیشتی بود کاملاً هدفمند صورت می‌گیرد. در واقع بعد اقتصادی که از جمله وجوه مهم قدرت نرم دولت‌ها در محیط بین‌المللی برای پیشبرد منافع و اهداف خود بدون استفاده از زور می‌باشد، در کانون دیپلماسی عمومی و سیاسی سعودی‌ها در قبال عراق است. موضوعی که میتوان ردپای آن را در سفر اخیر هیئت سعودی با وعده کمک یک میلیارد دلاری مشاهده کرد.
جامعه قومی - عشیره‌ای
یکی از بسترهای دیگر نفوذ عربستان در عراق ساخت اجتماعی- سیاسی جامعه عراق می‌باشد که بر مبنای تنوع قومی- مذهبی استوار است به صورتی که این ساختار اجتماعی ناهمگون و البته نامتوازن انعکاس خود را در ساختار سیاسی فدرالی این کشور نیز داشته است. مناطق سنی نشین عراق در استان‌های بزرگی همچون صلاح الدین، نینوا، الانبار و دیالی که در آنها هویت عشیره‌ای و قبلیه‌ای برای کسب مناصب سیاسی و اجتماعی از اهمیت بسیاری برخوردار است به صورت سنی مرکز فعالیت‌های ریاض در عراق بویژه در زمینه ترویج ایدئولوژی وهابیت و تکفیری بوده‌اند.
ناسیونالیسم و سکولاریته عراقی
در بعدی دیگر جریان‌های سکولار با مرکزیت گفتمان ناسیونالیسم عربی و در پویشی جدیدتر جریان‌های مذهبی شیعی با تاکیدگذاری بر عنصر عربیت در چشم انداز توجه سعودی‌ها برای ارتباط‌گیری و در نتیجه کسب نفوذ در عرصه سیاسی عراق و یا حداقل دور کردن بغداد از محور مقاومت با کمک کردن به پاگیری بیشتر این گفتمان‌ها در آینده قرار گرفته‌اند.
نفوذ مخاطره‌آمیز یا توسعه‌گرا؟
اما در کنار بسترهای نفوذ عربستان در عراق، موانع بسیار قدرتمندتری سد راه سعودی‌ها قرار دارند که غلبه بر آنها به آسانی میسر نیست. نخستین چالش آگاهی افکار عمومی عراق از اهداف و برنامه‌های اصلی ریاض در قبال حمایت‌های مالی و تلاش برای نزدیکی روابط با عراق می‌باشد. در واقع هدف عربستان بجای تقویت همکاری‌ها برای هم‌افزایی قدرت ملی و ایجاد ثبات منطقه‌ای، به دلیل تعارض و ناهمپوشانی منافع سعی در تضعیف موقعیت و جایگاه منطقه‌ای و بین المللی عراق دارد و این واقعیت خود را به کرات در عرصه‌های مختلفی همچون ترویج فرقه‌گرایی و تروریسم و حمایت از حرکت‌های تجزیه‌طلبانه در عراق نشان داده است. در شرایط کنونی نیز نیت واقعی ریاض ضربه زدن به منافع راهبردی تهران- بغداد در راستای سیاست منطقه‌ای آمریکا می‌باشد. این در حالی است که افکار عمومی و سیاستمداران عراقی همواره از نقش ایران در پیروزی عراق بر مشکلات بزرگی چون داعش و تجزیه طلبی اعلام رضایت کرده‌اند.
چالش قدرت نرم ریاض و سلطه‌ناپذیری تاریخی عراق
در بعدی دیگر از موانع گسترش نفوذ عربستان در عراق می توان به الگوی هژمونی‌طلبی ریاض در روابط خارجی با کشورهای همسایه و جهان عرب و در مقابل مشی سلطه ناپذیری و حتی برتری جویی تاریخی ملت عراق در جهان عرب اشاره کرد. از دید تاریخی عراق دارای تمدنی کهن و جایگاه مهمی در جهان اسلام می‌باشد. آثار امپراتوری‌های کهن عراق تقریبا در تمام مناطق آن به شکل مشترکی توزیع شده‌اند. علاوه بر آن که زبان‌های میخی اختراع شده در بین النهرین در مناطق مختلف عراق کنونی به کار می‌رفته و کتیبه‌های متعددی با رسم‌الخط واحدی در مناطق مختلف این سرزمین یافت شده است.
در دوران معاصر نیز ناسیونالیسم عربی عراق در رقابت با دیگر قدرت‌های عربی داعیه دار همچون سوریه و مصر جایگاه مهمی برای عراق در جهان عرب قائل بوده است. این در حالی است که تجربه سبک و سیاق سعودی‌ها در روابط خارجی خود بر مبنای سلطه جویی، مداخله گرایی و عدم احترام به حاکمیت ملی و استقلال سیاسی کشورها بوده است که نمونه های اخیر آن را میتوان در موضوع سرکوب مستقیم شیعیان بحرین، بازداشت نخست وزیر لبنان و محاصره قطر صرفاً به دلیل عدم همسویی با سیاست های مورد نظر ریاض اشاره کرد.
این امر حتی در دوران کوتاه پس از بازگشایی سفارت عربستان در بغداد در سال 2015 نیز مشاهده شده است. اظهارات مداخله جویانه ثامر السبهان سفیر پیشین عربستان در عراق در باره استقلال دولت عراق و نیروهای حشدالشعبی موجبات خشم طیفی گسترده ای از سیاستمداران و مردم عراق را فراهم آورد که بالاخره این اختلافات باعث شد تا وزارت خارجه عراق خواهان تغییر وی شود، موضعی که منجر به خروج السبهان از عراق شد اما عربستان بجای عذرخواهی سفیر جدیدی به بغداد ارسال نکرد.
گفتمان مقاومت و مرجعیت شیعه در عراق
در بیان مهمترین موانع بسط نفوذ عربستان در عراق میتوان عمق نفوذ گفتمان مقاومت برآمده از مکتب اهل بیت و در راس آن فرهنگ عاشورایی در جامعه عراق اشاره کرد. این امر نمود خود را در چهارمین انتخابات پارلمانی عراق در می 2018 به خوبی نشان داد یعنی جایی که احزاب و گروه‌های نزدیک به مقاومت توانستند اکثریت کرسی های پارلمانی را به خود اختصاص دهند.
پیوند ملت‌های ایران و عراق مملو از المان‌های گسست‌ناپذیر تاریخی و فرهنگی می‌باشد و در این میان نقش پررنگ مرجعیت شیعه در تحولات سیاسی و اجتماعی این کشور در تعارض کامل با سیاست همسویی خاندان ال سعود با سیاست های تفرقه آمیز و اشغالگرانه آمریکا و رژیم صهیونیستی در سرزمین‌های اسلامی می باشد. مخالفت با جنایات سعودی ها در یمن و سرکوب شیعیان بحرین همراه بخشی از انتقادات جریان های سیاسی عراق به سیاست‌های منطقه ای عربستان بوده است.
