الوقت- ترکیه به عنوان یک کشور منطقه‌ای در صدد ایجاد نقشی مهم در تحولات خاورمیانه و همچنین بهره گیری از سیاست‌های نوعثمان‌گرایی جاه‌طلبانه به منظور بهره‌گیری از تحولات منطقه به نفع خود است. سیاست‌خارجی ترکیه چندین دهه وابستگی شدیدی به غرب داشت و در فضای راهبردی غرب تعریف می‌شد. این کشور عملا هیچگونه ابتکار عملی در حوزه شرقی و به‌ویژه خاورمیانه نداشت؛ تا جایی که هویت منطقه‌ای ترکیه با چالشی اساسی مواجه شده بود. با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، سیاست خارجی این کشور از سیاستی غرب‌گرا و تک بعدی، به سیاستی چندجانبه‌گرا و چند بعدی تبدیل شد. نظریه‌پرداز و معمار این رویکرد احمد داود اوغلو، وزیر امور خارجه دولت اردوغان و استاد دانشگاه است که در سال 2001 در کتاب «عمق راهبردی» طراحی کرده بود. به دنبال بروز ناآرامی‌ها در سوریه، بدیهی بود که ترکیه نتواند در قبال تحولات همسایه‌ی خود بی‌تفاوت باشد. زیرا از یک طرف این تحولات با دکترین عثمان‌گرایی جدید رهبران حزب عدالت و توسعه در تعارض بود و از طرف دیگر تحولات سوریه می‌توانست چالش‌هایی در برابر منافع ملی ترکیه از نظر اقتصادی، سیاسی و امنیتی ایجاد کند. توضیح اینکه، یکی از اهداف اصلی سیاست‌خارجی منطقه‌ای ترکیه در چارچوب دکترین عثمان‌گرایی جدید، به حداقل رساندن مشکلات در روابط با همسایگان به منظور گسترش مناسبات، به‌ویژه در حوزه‌ی اقتصادی و عهده دار شدن نقش بازیگر تاثیرگذار در تحولات منطقه‌ای بود. بنابراین ناآرامی‌های سوریه نه تنها در تعارض با سیاست‌خارجی ترکیه مبنی بر به حداقل رساندن مشکلات مرزی با همسایگان به منظور فراهم ساختن زمینه‌ی گسترش روابط تجاری و اقتصادی بود، بلکه این ناآرامی‌ها از چند بعد دیگر نیز امنیت ملی ترکیه را تهدید می‌کرد که مهمترین آنها عبارتند از:
1- ترکیب پیچیده ماهیت قومی و مذهبی سوریه و نامشخص بودن آینده‌ی حیات سیاسی سوریه و احتمال تجزیه سوریه، رهبران ترکیه را در مورد تجزیه‌ی کردستان سوریه و شکل‌گیری وضعیتی مشابه کردستان عراق (یعنی تشکیل یک اقلیم خودمختار) نگران می‌کرد. موضوعی که می‌توانست سبب تحریک کردهای ترکیه شود و پس از مدت‌ها آرامش موضوع کردها را مجددا به عنوان مشکل امنیتی برای ترکیه مطرح کند.
2-گسترش ناآرامی‌ها به مرزهای شرقی ترکیه نه تنها با منافع اقتصادی ترکیه مبنی بر گسترش روابط اقتصادی با همسایگان در تضاد بود بلکه امکان سرازیر شدن سیل مهاجران از سوریه به ترکیه را فراهم می‌کرد و این موضوع می‌توانست امنیت داخلی ترکیه را با چالش مواجه کند.
3- نامشخص بودن جایگاه اسرائیل در تحولات آینده‌ی سوریه می‌توانست کفه‌ی ترازو و توازن قوای منطقه‌ای را به نفع اسرائیل و به ضرر ترکیه دگرگون کند.
هیچ‌کس نمی‌تواند کتمان کند که پیوند میان آنکارا و داعش طی چهار سال گذشته بسیار بوده است. اظهارات داود اوغلو هنوز در گوشمان طنین‌انداز است که گفت دولت اسلامی (داعش) مجموعه‌ای از اهل سنت هستند و خشم آنها به خاطر این است که مورد ظلم واقع شده‌اند. داود اوغلو در این گزارش نوری‌المالکی نخست‌وزیر عراق را عامل اصلی رشد داعش دانسته و مدعی شده بود که با ظلم او داعش شکل گرفت. آنکارا تاکنون از طریق دستگاه اطلاعاتی خود (میت)، به چهار شیوه از داعش حمایت کرده است. اول؛ بنادر خود را را به روی عربستان گشود و باعث انتقال سلاح و پول به تکفیری‌ها شد. دوم، اینکه از تروریست‌ها نفت خام خرید یا در خاک خود آن را برای دیگر مشتریان ترانزیت کرد. سوم، عناصر تکفیری را از دیگر کشورها جذب و وارد سوریه و عراق کرد. چهارم، اینکه آنها را سازماندهی کرد و آموزش‌های فراوانی داد. موضع‌گیری اولیه دولت ترکیه در قبال تحولات سوریه در راستای سیاست میانجی‌گری در مسائل منطقه‌ای به منظور ایفای نقش بازیگری در چارچوب دکترین عثمان‌گرایی جدید بود؛ که حمایت از انجام اصلاحات در سوریه و توصیه به بشار اسد برای انجام اصلاحات سیاسی در این کشور را شامل می‌شد. با توجه به این استراتژی بود که پس از آغاز ناآرامی‌ها در اوایل سال 2011 در سوریه، اردوغان به بشار اسد توصیه کرد که در سوریه اصلاحات سیاسی انجام دهد. و کنترل اوضاع را دست بگیرد.
ترکیه همچنین تاکید کرد که روش‌های خشونت‌آمیز در مقابل خواست‌های دموکراتیک مردم قابل قبول نیست و چنانچه درگیری‌های قومی و فرقه‌ای در سوریه آغاز شود و یا برخوردهای خشونت‌آمیز با معترضان افزایش یابد و دولت مرکزی در وضعیت یک دولت شکست‌خورده قرار بگیرد، ترکیه اقدامات لازم را در جهت حفظ منافع و موقعیت خود انجام خواهد داد.
در این راستا حزب عدالت و توسعه ترکیه کمک‌های فراوانی به مخالفان اسد از جمله آموزش تروریست‌ها، حمایت مالی و تسلیحاتی از آنان، میزبانی گروه اپوزیسیون در آنکارا و در نهایت کوبیدن به طبل حمله به سوریه کرده است. اما این اقدامات نتوانست به وعده‌‌هایی که حزب عدالت و توسعه در پی دخالت در تحولات سوریه داده بود برسد از همین رو پایگاه اجتماعی حزب را تضعیف کرد و برخی نقدها را بر علیه حزب سازماندهی کرد. از همین رو به خاطر انتخاباتی که در پیشروی حزب بود. آنها از تغییرات شطرنج سیاسی عربستان استفاده کردند و با نزدیک شدن به ملک سلمان روابط نظامی - سیاسی جدیدی را بر علیه سوریه سازماندهی کردند که در پی آن نیروهای مخالف اسد توانستند موفقیت‌هایی به دست آورند و از این موفقیت‌ها حزب عدالت و توسعه بهره‌برداری انتخاباتی کرد. اردوغان نقش مهمی در تغییر رویکرد عربستان ایفا کرد و به ملک سلمان گوشزد نمود که آمریکا بازیگر مردد در صحنه است و ممکن است از سر ائتلاف با ایران و سوریه درآید و تهدید داعش را خنثی کند که این عمل به معنی ماندگاری اسد است.
در ادامه گسترش بحران در سوریه روابط دوکشور رو به زوال گذاشت و از اوائل ژوئن 2011، ترکیه اتفاقات سوریه را غیرانسانی خواند و اعلام کرد بشار اسد به قولی که برای اصلاحات داده بود عمل نکرده است. در نتیجه در نوامبر 2011 ترکیه با چرخش کامل در موضع خود از اسد خواست تا قدرت را رها کند و علاوه بر این با قرار گرفتن در موضع تهاجمی و فعال، چندین نشست مخالفان سوری را میزبانی و در آوریل 2012 نیز دومین اجلاس دوستان ملت سوریه را در استانبول برگزار کرد تا به یک بازیگر کلیدی حامی مخالفان سوریه تبدیل شود. ترکیه در راستای سیاست جدید خود نه تنها به مخالفان دولت سوریه امکان عبور از خاک خود و حمل سلاح را به درون خاک سوریه داد، بلکه خودش نیز تا مرحله‌ی درگیری نظامی با دولت دمشق پیش رفت.
این تغییر موضع از میانجی‌گری به سمت فشار دیپلماتیک از چند بعد قابل بررسی است: اولا اینکه این کشور به خاطر احیای نقش امپراتوری عثمانی در چارچوب دکترین عثمان‌گرایی جدید، با حمایت از مخالفان دولت اسد تلاش می‌کند تا ضمن معرفی خود به عنوان حامی جنبش‌های اسلامی، حمایت گروه‌های بانفوذ مانند، اخوان‌المسلمین را کسب و از آن به عنوان ابزاری برای تحقق رویای احیای امپراتوری عثمانی استفاده کند. ثانیا ترکیه به خاطر حفظ روابط دوستانه با کشورهای عربی و دسترسی داشتن به بازارهای منطقه برای فروش کالاهای خود به جمع حامیان مخالف دولت سوریه اضافه شد.
ترکیه در راستای اهداف منطقه‌ای خود با همراهی با سیاست‌های دول غربی و اتحادیه عرب همچون تحریم‌ها و اعطای کمک مالی به مخالفان و ...، همچنین شرکت در نشست‌های دوستان سوریه سخت‌ترین فشارها را بر دولت سوریه وارد آورد. در جریان نشست تونس و استانبول ترکیه با مطرح کردن اینکه گزینه نظامی در مورد سوریه روی میز است، اوج مواضع سرسختانه و تهاجمی خود در قبال سوریه را نشان داد.
آرام حسن زاد
