الوقت- جمهوری اسلامی پس از دو دهه انفعال در تحولات قفقاز تصمیم گرفته تا فعالانه در این منطقه پرمناقشه و استراتژیک نقش‌آفرینی کند. بنابراین، در پی دگرگونی‌های اخیر در قره‌باغ، دیدگاه تهران در مورد چشم‌انداز سیاسی حاکم بر تغییرات منطقه‌ای مورد ارزیابی مجدد قرار گرفته است و ایران بیش از هر زمان دیگری سیاست همزیستی و همگرایی با همسایگان شمالی را در پیش گرفته است. یکی از مصادیق این موضوع سفرهای متعدد مقامات دیپلماتیک جمهوری اسلامی به کشورهای این منطقه می‌باشد.
در همین ارتباط امروز (چارشنبه 6 دی) حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران به منظور دیدار با مقامات ارمنستان، در راس هیئتی از مقامات سیاسی و اقتصادی وارد ایروان پایتخت این کشور شد و با آرارات میرزویان، همتای ارمنی خود دیدار و گفتگو کرد.
بر اساس گزارش رسانه‌ها، در دیدار مقامات دو کشور، راه‌های گسترش مناسبات فیمابین در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و همچنین رایزنی در خصوص مسائل مهم قفقاز در چارچوب سازوکار ۳+۳ مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
این درحالی است که امیرعبداللهیان پیش از سفر به ایروان، در تماس‌های تلفنی جداگانه با وزرای خارجه جمهوری آذربایجان و روسیه در خصوص تحولات قفقاز و ایجاد صلح بین آذربایجان و ارمنستان با بهره‌گیری از ظرفیت کشورهای منطقه رایزنی کرده بود.
سفر امیرعبداللهیان درشرایطی انجام می‌شود که روابط ایران و ارمنستان در دو سال گذشته تعمیق شده و با دیدارهای مکرر بین مقامات دو کشور، سطح روابط در مسیر خوبی پیش می‌رود. امیرعبداللهیان برای توسعه روابط دیپلماتیک، مهرماه سال گذشته به ارمنستان سفر و کنسولگری ایران در شهر قاپان ارمنستان را افتتاح کرد و مقامات ایروان این اقدام را گامی مهم در مسیر افزایش همکاری دوجانبه توصیف کرده و از مواضع جمهوری اسلامی در دفاع از تمامیت ارضی ارمنستان قدردانی کردند.
توسعه روابط اقتصادی با ایروان
دولت سیزدهم در راستای راهبرد «نگاه به شرق» همکاری با همسایگان را در اولویت برنامه‌های خود قرار داده است و افزایش روابط اقتصادی با ارمنستان هم در دو سال اخیر روند رو به رشدی گرفته است. بر اساس گزارش گمرک ایران، سال گذشته حجم تجارت ایران و ارمنستان حدود 700 میلیون دلار برآورد شده است که با ریل‌گذاری‌های انجام شده قرار است به چندین برابر افزایش پیدا کند.
در این رابطه، دبیر دوم سفارت ارمنستان در ایران در فروردین ماه گفت:«در حوزه اقتصادی حدود ۴۰ درصد نسبت به سال گذشته در روابط ایران و ارمنستان شاهد رشد حجم تجارت بوده‌ایم». معاون وزیر صمت و رئیس سازمان توسعه تجارت کارگاه تجارت با ارمنستان هم گفت:«ایران اکنون در میان کشورهای صادر کننده به ارمنستان رتبه سوم را بعد از روسیه و چین در اختیار دارد و میزان صادرات ما به ارمنستان 437 میلیون دلار است و مطابق برنامه تجارت میان دو کشور باید به 3 میلیارد دلار برسد».
به گفته مقامات ایران، تبادل گاز و برق، حضور خودروسازان ایرانی در ارمنستان، تولید محصولات صنتعی بخصوص لوازم خانگی ایرانی در داخل ارمنستان به صورت تولید مشترک، برگزاری نمایشگاه‌های مختلف، احداث پالایشگاه همگی از جمله برنامه‌های مشترکی است که دو همسایه در دستورکار قرار داده‌اند.
به گزارش خبرگزاری «نیوز آرمنیا» «مناتساکان صفریان»، معاون وزارت خارجه ارمنستان روز سه‌شنبه در نشستی با موضوع «واقعیت‌های جدید منطقه و صلح» در ایروان بر روابط گرم ارمنستان با ایران تاکید کرد. بر اساس گفته صفریان، ارمنستان سالانه ۳۶۵ میلیون متر مکعب گاز از ایران وارد می‌کند. ارمنستان و ایران در آگوست ۲۰۲۳ سندی را برای تمدید قرارداد گاز طبیعی و برق تا سال ۲۰۳۰ امضا کردند. بر اساس این قرارداد بازنگری شده، ایران صادرات گاز طبیعی به ارمنستان و ارمنستان نیز صادرات برق به ایران را افزایش خواهد داد. این مقام ارمنی در ادامه گفت:«ما در حال برداشتن گام‌های فعال برای افزایش همکاری‌های خود از جمله در سطح همکاری‌های چندجانبه هستیم و از این نظر حمل ونقل کالا، پروژه‌های زیربنایی، توسعه انرژی و برنامه‌های منطقه‌ای از اهمیت بالایی برخوردار است».
لازم به ذکر است که پس از امضای معاهده تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اورآسیا، سطح روابط با اعضای این اتحادیه که ارمنستان هم بخشی از آن است، بهبود خواهد یافت و کم کاری سه دهه اخیر ایران برای ورود به بازار ارمنستان تا حد زیادی جبران خواهد شد.
اهمیت کریدورهای ریلی
با توجه به اینکه در سالهای اخیر نقش کریدورهای ریلی در توسعه تجارت جهانی بیش از هر زمان دیگری در کانون توجه کشورها قرار گرفته است، جمهوری اسلامی هم توسعه زیرساختهای ریلی را در اولویت قرار داده و این ظرفیتها برای همسایگان در قفقاز هم جذابیتهای زیادی پیدا کرده است. در این باره معاون وزارت خارجه ارمنستان به نقش کریدورهای ریلی بین دو کشور اشاره کرد و گفت:«ایران چهارمین شریک تجاری ارمنستان است. ایران مسیر ترانزیتی ارمنستان به خاورمیانه به شمار می‌رود».
دولت سیزدهم علاوه‌بر اینکه با راه‌اندازی کریدور «شمال- جنوب» تجارت اورآسیا با کشورهای خلیج فارس و اقیانوس هند را توسعه می‌دهد، سعی دارد از طریق ارمنستان، پل ارتباطی بین شرق با غرب را تقویت کند.
ارمنستان به دلیل قرار گرفتن در مسیر دریای سرخ و اروپا، برای ایران اهمیت به سزایی دارد و در ماههای اخیر هم توافقاتی بین تهران- دهلی‌نو و ایروان برای احداث کریدور اقیانوس هند تا دریای سرخ انجام شده است. هر چند این پروژه هنوز روی کاغذ قرار دارد اما در صورتی که این مسیر ریلی اجرایی شود، به شکوفایی تجارت در منطقه منجر خواهد شد.
از سوی دیگر، جمهوری اسلامی درصدد است با اتصال مسیرهای ریلی آذربایجان و ارمنستان به همدیگر علاوه‌بر اینکه روابط تجاری بین دو کشور را به هم پیوند می‌دهد، خود را به هاب تجارت در منطقه تبدیل کند.
از اینرو، در ماههای اخیر احداث مسیرهای ترانزیتی بین ایران و آذربایجان با جدیت دنبال می‌شود. الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان ماه گذشته دستور داد تا منابع مالی لازم برای احداث جاده ترانزیتی برای اتصال آذربایجان به نخجوان از خاک ایران و همچنین ساخت یک پل بر روی رودخانه ارس جهت اتصال دو کشور اختصاص یابد. همچنین، در اواسط آبان در نشست روسای کمیسیون‌های مشترک اقتصادی ایران و آذربایجان صورت جلسه اجرایی شروع عملیات پل «آغبند» برای تعیین جزییات اجرایی و صورت جلسه اجرایی عبور مسیر ریلی از خاک ایران در احداث کریدور ریلی ارس امضا شد.
در تماس تلفنی امیرعبداللهیان با جیحون بایراموف، وزیر خارجه آذربایجان هم طرفین از افتتاح فاز اول پل مرزی آستاراچای در آخرین روزهای دسامبر به دلیل اهمیت آن در توسعه روابط تجاری ایران و آذربایجان استقبال کردند.
از آنجا که ایران و روسیه قصد تکمیل کریدور شمال-جنوب را دارند بخشی از این کریدور تحت عنوان «رشت- آستارا» به فاصله 162 کیلومتری از خاک آذربایجان عبور می‌کند و این خط آهن به توسعه روابط تجاری و کاهش هزینه‌های حمل و نقل در قفقاز نیز کمک شایانی خواهد کرد.
با توسعه تبادلات تجاری و اقتصادی از طریق کریدور استراتژیک شمال - جنوب طبیعتاً تمایل کشورهای مختلف برای شراکت در این پروژه سودآور افزایش خواهد یافت و نقش ارمنستان در تحقق این موضوع کم از جمهوری آذربایجان نیست. ایروان می‌تواند از طریق پروژه‌ای که راه آهن ارمنستان جنوبی نام دارد و شهر گاوار را به مگری در نزدیکی مرز ایران متصل می‌کند، نقش مهمی در کریدور شمال جنوب ایفا کند و در عین حال دسترسی به دریای سیاه را از بنادر جنوب ایران ممکن خواهد کرد.
کاهش تنش میان مسکو و ایروان پس از توافق صلح دوجانبه میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان گام مهمی در پیشبرد مشارکت این کشور در کریدور شمال جنوب خواهد بود. در این رابطه همزمان با سفر امیرعبداللهیان به ایروان، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان هم روز سه‌شنبه در سفر به سن پترزبورگ، با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه دیدار کرد که می‌توان از این سفر به عنوان آب شدن یخ روابط دو طرف یاد کرد.
این سفر از این لحاظ اهمیت دارد که در ماههای اخیر روابط سیاسی مسکو و ایروان، به دلیل جنگ قره باغ تیره شده بود و رهبران ارمنستان با انتقاد از مواضع روسیه، تقویت روابط با کشورهای غربی را در دستورکار قرار داده بودند که کارشناسان این اقدام را دوری ارمنستان از جبهه مسکو عنوان کردند. اما سفر پاشینیان نشان داد که ارمنستان به روسیه پشت نکرده و همچنان در مسیر همکاری با این کشور گام برمی‌دارد.
نقش ایران در ثبات قفقاز
علاوه‌بر مسائل اقتصادی، ایران در دو سال اخیر در تحولات امنیتی قفقاز هم نقش سازنده‌ای ایفا کرده است. جمهوری اسلامی در بحبوحه تشدید تنش‌ها بین ارمنستان و آذربایجان در قره‌باغ، با استفاده از سیاست متعادل از شعله‌ور شدن آتش جنگ دوباره در منطقه جلوگیری کرد. مقامات ایران بارها به مقامات باکو هشدار دادند که اجازه تغییرات ژئوپلتیکی در قفقاز را نخواهند داد و همین موضع‌گیری‌های تند سبب شد تا آذربایجان از طرح‌های جاه‌طلبانه خود از جمله احداث کریدور «زنگه‌زور» در منطقه عقب‌نشینی کند.
از آنجا که امنیت قفقاز با امنیت داخل ایران جدا نیست، دولت سیزدهم دیپلماسی پویایی را برای برقراری صلح و امنیت در این منطقه بکار گرفته است. در این میان، وزارت خارجه در اول آبان ماه فرمت نشست 3+3 را برگزار کرد تا با همکاری کشورهای همسایه بتوانند با ایجاد ساز و کارهای موثر، ثبات و امنیت کامل را به قفقاز بازگردانند و این نشست‌ها همچنان بین مقامات 6 کشور (روسیه، ایران، ترکیه، آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) ادامه دارد. این همکاری‌های منطقه‌ای با محوریت جمهوری اسلامی تاثیر نسبتا خوبی داشته و در هفته‌های اخیر هم گشایش‌هایی درباره توافق صلح بین ایروان و باکو به وجود آمده است.
با فرو کش کردن درگیری‌ها در قره‌باغ، ایران با استفاده از ابزار دیپلماتیک «اولویت صلح، همکاری و پیشرفت در قفقاز» را بکار گرفته تا با همگرایی بیشتر با ارمنستان و آذربایجان، از جنگ افروزی قدرت‌های فرامنطقه‌ای جلوگیری کند.
