الوقت- بیست و دومین نشست سازمان همکاری شانگهای با حضور روسای کشورهای عضو دائم و ناظر روزهای پنجشنبه و جمعه در شهر تاریخی سمرقند در ازبکستان برگزار می‌شود تا چالشهای منطقه‌ای و جهانی و همچنین نحوه تقویت همکاریها را مورد بررسی قرار دهد. سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران نیز روز چهارشنبه در راس هیئت بلندپایه اقتصادی و سیاسی برای شرکت در این احلاس وارد سمرقند شد و مورد استقبال مقامات ازبک قرار گرفت. رئیسی علاوه بر حضور و سخنرانی در نشست سازمان شانگهای برنامه‌های جداگانه‌ای را در ازبکستان دارد. بر این اساس، برنامه‌های رئیس جمهور در این سفر سه روزه، برگزاری نشست مشترک هیات‌های عالی‌رتبه، امضای چند سند همکاری میان مقامات ایران و ازبکستان و برگزاری دیدار رئیسی و شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان خواهد بود. رئیسی در این سفر همچنین با تعدادی از سران کشورهای شرکت کننده در اجلاس شانگهای نیز دیدار و گفتگو خواهد کرد.
نشست سمرقند درحالی برگزار می‌شود که کشورهای منطقه از تحولات سیاسی و ناامنی‌های افغانستان در یکسال گذشته به شدت نگران هستند و در این مدت بارها با نشستهای منطقه‌ای سعی کرده اند تا راه‌حلی برای برون رفت از این بحران پیدا کنند و لذا بررسی تحولات افغانستان یکی از موارد مهم اجلاس سمرقند خواهد بود. باتوجه به اینکه نشست سمرقند اولین جلسه پس از شروع جنگ اوکراین است برای کشورهای عضو اهمیت خاصی دارد و احتمالا تصمیمات راهبردی جدیدی توسط اعضای این سازمان گرفته خواهد شد که می‌تواند نحوه همکاریهای منطقه‌ای در آینده را ترسیم کند.
احتمال تصویب عضویت دائم ایران
نکته مهمی که در نشست سمرقند برای ایران حائز اهمیت است احتمال تصویب درخواست عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای است که از سالها پیش از سوی مقامات ایرانی مطرح شده است. اگرچه تاکنون برخی موانع در این مسیر وجود داشت اما باتوجه به تحولاتی که در عرصه جهانی در ماههای اخیر به وقوع پیوسته است، راه ورود دائم ایران به این سازمان را هموار کرده و آنگونه که مقامات کشورمان در روزهای اخیر بارها تاکید کرده‌اند، به احتمال زیاد درخواست عضویت دائم ایران تصویب شود و کشورهای دیگر نیز بارها حضور ایران در شانگهای را مهم توصیف کرده بودند که می‌تواند نقش مهمی در تقویت همکاریهای منطقه‌ای بازی کند.
اهمیت سازمان شانگهای
اگرچه سازمان شانگهای در ابتدا یک اتحاد امنیتی بین چند کشور بود اما در سالهای اخیر نقش آن در تاثیرگذاری بر تحولات منطقه‌ای و جهانی افزایش یافته است. به گفته برخی تحلیلگران، سازمان همکاری شانگهای دیگر فقط یک گفتگوی بین روسیه و چین با همسایگان آسیای مرکزی نیست، بلکه اکنون ابعاد جهانی به خود گرفته و در حال گسترش به خلیج فارس، آسیای جنوبی، آسیای جنوب شرقی و قفقاز است. اعضای شانگهای 24 درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را در اختیار دارند که در سال 2020 بیش از نیمی از تولید ناخالص داخلی کشورهای گروه 7 بود. همچنین این سازمان 44 درصد جمعیت جهان را شامل می‌شود که جایگاه فزاینده آنرا نشان می‌دهد.
نشریه مدرن دیپلماسی در گزارشی درباره نقش سازمان شانگهای در معادلات جهانی نوشته است، برای اعضای این سازمان، انرژی اهمیت آنها را در صحنه جهانی برجسته می‌کند و ابزاری است که در سیاست خارجی آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نشریه با اشاره به عضویت برخی کشورهای دیگر به شانگهای، نوشته که پس از اجلاس سال 2022، کشورهای سازمان همکاری شانگهای از جمله روسیه، ایران و دیگر کشورها بیش از نیمی از تولید نفت جهان را در سال به خود اختصاص خواهند داد که می‌توانند در بازار انرژی به شدت مهم در این روزها تاثیرات چشمگیری بگذارند. همچنین حجم تجارت بین اعضای شانگهای در سال 2021 حدود 20 تریلیون دلار برآورد شده که نسبت به زمان تاسیس این سازمان 13 برابر افزایش یافته است و بیانگر این است که اعضا سعی دارند سطح روابط خود را افزایش داده و بتوانند در معادلات جهانی نقش مهمی ایفا کنند.
اجلاس سمرقند تحت الشعاع تنش روسیه و چین با غرب
باتوجه به اینکه در اجلاس سمرقند، شی جین پینگ و ولادیمیر پوتین، روسای جمهور چین و روسیه پس از دو سال غیبت در آن شرکت می‌کنند اهمیت این اجلاس را دوچندان کرده است. چرا که این کشورهای قدرتمند در ماههای اخیر به شدت با غرب دچار تنشهای گسترده‌ای شده‌اند و سعی دارند همکاری با متحدانشان را برای مقابله با زیاده‌خواهی غرب افزایش دهند. اینکه چین اخیرا از برخی کشورها دعوت کرده تا در سازمان شانگهای و همچنین در گروه اقتصادی بریکس عضو شوند، نشان می‌دهد که چین در راهبرد اقتصادی خود برنامه‌های بلندپروازانه‌ای را در پیش گرفته که با هدف از بین بردن هژمونی جهانی آمریکا است.
از آنجا که بانی اصلی سازمان شانگهای چین بود و در دو دهه گذشته تلاش کرده تا نقش مهمی در این سازمان بازی کند اما تحولات جهانی در ماههای اخیر نگاه چینی‌ها نسبت به جایگاه شانگهای را افزایش داده است. چین که تاکنون با غرب جدال سختی نداشت اما با جنگ افروزیهای آمریکا در دریای جنوبی و شبه جزیره تایوان در چند ماه گذشته، رویکرد متفاوتی را در مقابل واشنگتن در پیش گرفته است و به همین خاطر برای مقابله با سیاسهای این کشور در آسیا سعی دارد تا سازمانهای منطقه‌ای را تقویت کند. بنابراین، سازمان شانگهای برای چین یک سازمان صرفا امنیتی در منطقه نیست و مقامات چینی این سازمان را سکوی پرشی برای رسیدن به جایگاه ابرقدرتی در جهان درنظر می‌گیرند که قرار است نهادهای برساخته آمریکا در 80 سال گذشته را برچیند.
چین در دو دهه گذشته به نقش و جایگاه کشورهای آسیای مرکزی در تحولات اقتصادی جهانی پی برده است و به همین منظور مبادلات تجاری خود را با این کشورها روز به روز افزایش می‌دهد. حجم تجارت چین با آسیای مرکزی طبق اعلام وزارت بازرگانی چین، در سال 2021 بیش از 45 میلیارد دلار بود که این رقم سالانه در حال رشد است. بر این اساس، حجم تجارت میان چین و ۵ کشور آسیای مرکزی نسبت به 30 سال پیش، بیش از 100 برابر شده است. همچنین گزارشهایی که اخیرا منتشر شده بیانگر این است که حجم تجارت بین دو طرف تا 2030 از رقم 70 میلیارد دلار فراتر خواهد رفت. چین در دو دهه اخیر دهها میلیارد دلار در بخش انرژی و زیرساختهای آسیای مرکزی سرمایه گذاری کرده که نشان می‌دهد این کشورها تا چه میزان برای پکن اهمیت دارند. به گفته مقامات چینی، برای دستیابی به ارتباط بهتر با آسیای مرکزی، تجهیزات لجستیکی و کریدورهای جدید میان کشورهای منطقه ساخته خواهد شد و با ساخت مسیر ریلی چین-قرقیزستان-ازبکستان این ارتباطات تسریع خواهد یافت.
بنابرین، چین سعی دارد با توسعه همکاریهای اقتصادی خود با آسیای مرکزی بتواند قدرت منطقه‌ای خود را ارتقا داده و برنامه‌های کلان خود را عملی کند. از آنجا که مقامات پکن دنبال احیای جاده ابریشم هستند و از آنجا که آسیای مرکزی نقش مهمی در اجرایی شدن این طرح عظیم دارد، لذا چینی‌ها سعی دارند کشورهای فقیر منطقه را از لحاظ اقتصادی تقویت کرده و با توسعه زیرساختهای ریلی پروژه «یک کمربند و یک جاده» را پیش ببرند. تحقق این رویا پس از شروع جنگ اوکراین در اولویت سیاستهای چین قرار گرفته است و از آنجا که با بسته شدن مرزهای اروپا به روی روسیه، انتقال کالاهای چینی به سمت اروپا با مشکل مواجه شده است، لذا، مسیرهای ریلی آسیای مرکزی بیش از پیش برای چین اهمیت پیدا کرده‌اند.
علاوه بر چین، روسیه هم نگاه ویژه‌ای به سازمان شانگهای و آسیای مرکزی دارد. روسیه به دلیل جنگ اوکراین، راه تعامل با غرب را در حال حاضر کاملاً بسته مس‌بیند بنابراین سعی دارد تا متحدانش در منطقه را بیشتر به سمت خود جذب کند. از آنجا که آسیای مرکزی که هم بیشترین خسارتها را از جنگ اوکراین متحمل شده و سطح تعاملاتش با غرب تقریبا مسدود شده است، لذا روسها سعی دارند با تقویت مناسبات خود با آسیای مرکزی نیازهای همدیگر را تامین کنند.
روسیه که بازار و مسیر زمینی اروپا را تقریبا از دست داده است، بعد از این برای انتقال کالاهای خود به کشورهای اروپایی، آفریقا و خاورمیانه مجبور است بیشتر از ظرفیتهای آسیای مرکزی استفاده کند. لذا، توسعه همکاریهای تجاری و تقویت زیرساختهای این کشورها در دستور کار روسیه قرار گرفته است. توسعه مسیرهای ریلی این کشورها در شرایط کنونی می‌تواند گرهی از مشکلات روسیه را باز کند تا در کوتاهترین زمان و با هزینه کمتری کالاهای خود را به سایر مناطق صادر کند.
راه اندازی کریدور شمال-جنوب با عبور از دریای خزر و سپس مسیر ریلی ایران تا اقیانوس هند، بخشی از برنامه مسکو برای خنثی کردن تحریمهای گسترده غرب است که مقامات مسکو روی آسیای مرکزی و ایران حساب ویژه باز کرده‌اند. همچنانکه در دکترین جدید روسیه هم سیاست ـنگاه به شرق» مورد تاکید قرار گرفته است و به هیمن منظور تقویت همکاریها با آسیای مرکزی و کشورهای غرب آسیا در اولویت قرار گفته‌اند. از آنجا که سازمان شانگهای هم متشکل از این کشورها است لذا روسیه می‌خواهد با کمک کشورهای عضو، وزن اقتصادی این سازمان منطقه‌ای را در برابر جاه‌طلبی غرب ارتقا دهد. همچنانکه کرملین روز چهارشنبه گفت که دیدار پوتین و شی جین پینگ اهمیت خاصی دارد و احتمالا در حاشیه نشست سمرقند دیدار جداگانه‌ای بین دو طرف انجام شود که می‌تواند سیاستهای آتی مسکو و پکن و سازمان شانگهای را ترسیم کند.
جایگاه اوراسیا در راهبرد جدید ایران
نشست سمرقند برای ایران نیز از بعد اقتصادی اهمیت ویژه‌ای دارد. باتوجه به اینکه اهمیت آسیای مرکزی در سه دهه گذشته از زمان استقلال این کشورها از شوروی سابق در سیاست خارجی ایران مغفول مانده است بنابراین دولت سیزدهم به اهمیت و جایگاه این کشورها در عرصه بین‌المللی به خوبی پی برده است و قصد دارد تا همکاریهای خود با این جمهوریها را در زمینه تجاری و اقتصادی گسترش دهد. این منطقه به دلیل برخورداری از ظرفیتهای گسترده اقتصادی نقش مهمی می‌تواند در تجارت خارجی و تحولات ژئوپلتیکی بازی کند و گسترش همکاریهای ایران با این کشورها به جهش اقتصادی کشورمان نیز کمک شایانی خواهد کرد. از آنجا که دولت سیزدهم راهبرد «نگاه به شرق» را در راس برنامه‌های سیاست خارجی قرار داده، لذا تعامل با آسیای مرکزی بیش از هر از زمان دیگری اهمیت پیدا کرده است. ایران می‌تواند با استفاده از قابلیتهایی که در عرصه تجاری دارد به این منطقه وارد شده و با توسعه مناسبات خود با این کشورها، جایگاه منطقه‌ای خود را نیز ارتقا دهد. تهران همچنین می‌تواند با توسعه روابط خود با آسیای مرکزی، تحریمهای غرب را خنثی کرده و بخشی از درآمدهای ارزی خود را از این منطقه تامین کند. باتوجه بدعهدی‌های آمریکا در توافق هسته‌ای، در صورت توافق احتمالی هم هیچ تضمینی وجود ندارد که برجام برای مدت زمان طولانی تداوم داشته باشد، به همین منظور مقامات ایرانی سعی دارند تا از طریق همکاری با اوراسیا و چین و روسیه، تاثیر سیاستهای آمریکا علیه خود را خنثی کنند.
از طرفی، ایران هم برای آسیای مرکزی اهمیت خاصی دارد و سفرهای مقامات اوراسیا به تهران در ماههای اخیر هم بیانگر این است که آنها نیز به توانمندی‌های ایران در تحولات منطقه واقف هستند. این کشورهای محصور در خشکی که از محذوریت سرزمینی رنج می‌برند و به آبهای آزاد راه ندارند، به همین خاطر قصد دارند تا از طریق ایران به این آرزوی دیرینه خود دست پیدا کنند. کشورهای آسیای مرکزی هم که مثل روسیه مسیر اروپا را از دست رفته می‌بینند برای انتقال کالاهای خود به دیگر مناطق به مسیرهای جایگزین چشم دوخته‌اند و مهمترین این مسیرها ایران است که می‌تواند نقش مهمی در رسیدن این کشورها به اهدافشان ایفا کند. باتوجه به اینکه اخیرا کریدور شمال- جنوب راه اندازی شده است، این مسیر ریلی که بخش زیاد آن از خاک ایران عبور می‌کند و به اقیانوس هند ختم می‌شود، مقامات اوراسیا سعی دارند بخشی از صادرات خود را از این شاهراه انجام دهند. این کشورها با استفاده از مسیر ریلی ایران با یک تیر دو نشان می‌زنند، هم به آبهای آزاد دست پیدا می‌کنند و هم اینکه می‌توانند کالاهای خود را در کوتاهترین زمان و با کمترین هزینه به دیگر نقاط جهان انتقال دهند.
عضوت دائمی ایران در سازمان شانگهای و توسعه همکاریهای اقتصادی با کشورهای عضو آن، علاوه بر اینکه جایگاه ژئوپلتیکی ایران را در عرصه جهانی بالا خواهد برد، نقش آفرینی موثر آن در تجارت جهانی را نیز تقویت خواهد کرد. ایران با توسعه زیرساختهای ریلی و ترانزیتی خود در آینده می‌تواند شاهراه کریدوری در منطقه و حلقه اتصال اروپا به اقیانوس هند باشد و بخش عمده تجارت آسیا با اروپا را در ید قدرت خود بگیرد. این مسئله در زمانی که چین و روسیه هم با غرب دچار چالش اساسی شده‌اند، می‌تواند این مثلث را روز به روز قدرتمندتر کند که با تقویت سازمان شانگهای در آینده، تلاشهای آمریکا برای ضربه زدن به این کشورها نیز دشوار خواهد شد.
