الوقت- در پی حمله روسیه به اوکراین، کشورهای اروپای شرقی مرزهای خود را به روی روسها بسته اند و بنابرین کالاهای ترانزیتی چین که تاکنون از مسیر شمالی به اروپا منتقل می شد با مشکل مواجه شده و چینی ها نمی توانند از این مسیر تردد کنند. به همین منظور چینی ها برای اینکه روند صادرات کالاهایشان به اروپا مختل نشود مسیرهای جایگزین را در دستور کار قرار داده اند که در حال حاضر مسیر آسیای مرکزی به ترکیه سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده است.
راه‌آهن قارص بین کشورهای آذربایجان، گرجستان و ترکیه که در سالهای اخیر ساخته شده است، کالاها را از مسیر دریایی خزر و در ادامه از مسیر ریلی به ترکیه و سپس به سمت اروپا منتقل می کند. چینی ها که سالانه صدها میلیارد دلار مبادلات تجاری با اروپا دارند، با قطع مسیر روسیه، کشورهایی که می توانند مسئولیت انتقال این کالاها را برعهده بگیرند جایگاه ویژه ای در بین چینی ها پیدا می کنند.
ظرفیت جابه‌جایی کانتینر کریدور ریلی شمالی که از روسیه می گذرد، حدود یک میلیون و 500 هزار کانتینر در سال است در حالی که توان فعلی سالانه جابه جایی کانتینر در مسیر راه آهن چین، قزاقستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه به اروپا حداکثر ۱۰۰ هزار برآورد می‌گردد. بنابراین چینی ها تلاش می کنند با تقویت این مسیرها روند انتقال کالاها به اروپا هر چه سریعتر انجام شود.
نقش ایران در اتصال چین به اروپا
هر چند چینی ها در حال حاضر از مسیر دریای خزر و ترکیه بخشی از کالاهای خود را به اروپا انتقال می دهند اما ایران نیز با توجه به ظرفیت‌هایی که در عرصه حمل و نقل ریلی دارد می تواند برای چینی ها مفید واقع شود. بر اساس آمارها میزان بار ترانزیتی ایران در سال گذشته حدود 11 میلیون تن بود و مسیرهای زمینی ظرفیت این را دارند که 20 میلیون تن در سال بار جابجا کند.
کریدور شمال و جنوب ایران که در سالهای گذشته نقش مهمی در روابط ترانزیتی ایران و آسیای مرکزی ایفا کرده است می تواند در دوره کنونی فعالتر عمل کند و چین از طریق آسیای مرکزی می تواند کالاهای خود را به ایران رسانده و سپس به سمت اروپا سرازیر کند. باتوجه به اینکه کریدور مسیر خزر- ترکیه جوابگوی نیازهای چین نیست، بنابراین کریدورهای زمینی ایران به شدت مورد توجه چینی ها قرار خواهند گرفت.
باتوجه به اینکه سالانه بیش از 30 میلیارد دلار مبادلات اقتصادی بین ایران و چین وجود دارد دو طرف متحدان خوبی هستند که می توانند این مناسبات را ارتقا دهند. همچنین چین و ایران یک قرارداد 25 ساله اقتصادی امضا کرده اند و نشان می دهد چینی ها بر نقش و جایگاه ایران در منطقه واقف هستند. هر چند این قرارداد بر سرمایه گذاری چینی ها در مناطق جنوبی و بخش انرژی ایران بیشتر متمرکز است اما وضعیت کنونی تنشها بین غرب و روسیه، سبب می شود تا چینی ها به کریدورهای ترانزیتی ایران هم توجه ویزه ای داشته باشند.
بنابراین، ایران در زمان تحریمهای غرب علیه روسیه، می تواند بخشی از ترانزیت چین به اروپا را در دست بگیرد و در کمترین زمان و امنیت بالا این کالاها را به مقصد انتقال دهد.
چینی ها هم که فعلا دستشان از مسیر روسیه قطع شده است، در ماههای اخیر سعی کرده اند تا مسیر ایران را نیز به عنوان یکی از مسیرهای جایگزین ارزیابی کنند و گفته می شود مقامات پکن تقاضاهایی در این زمینه از ایران داشته اند. اگرچه ظرفیت مسیرهای ترانزیتی ایران نسبت به ترکیه قابل مقایسه نیست اما ایران با توسعه زیرساختهای ریلی و ناوگان حمل و نقل خود می تواند چینی ها را مجاب کند تا مسیر جنوبی را جایگزین مسیر روسیه بکنند.
از طرفی، حضور ایران و چین در سازمان شانگهای هم مناسبات دو طرف در قالب همکاریهای منطقه ای را توسعه خواهد داد. از آنجاکه ایران در سیاست راهبری خود نگاه به شرق را در دستور کار قرار داده است و به دنبال افزایش تعاملات اقتصادی خود با کشورهای آسیایی به ویژه چین است، این مسئله در توسعه مناسبات با پکن تاثیرگذار است.
چینی ها همانگونه که در دوران تحریمها بدون توجه به هشدارهای آمریکا نفت ایران را خریداری می کردند در شرایط کنونی هم می توانند تعاملات با تهران را گسترش دهند و مسیرهای ترانزیتی ایران نیز در این میان بخشی از مشکلات چینی ها را حل خواهد کرد.
ایران در سالهای گذشته مسیر ریلی خود را تا مرز ترکیه امتداد داده و ترکیه هم در داخل مرزهای خود یک راه آهن احداث کرده است تا حمل و نقل ترانزیتی دو کشور زودتر انجام شود. هر چند این مسیر تاکنون مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است اما باتوجه به توقف مسیر شمالی، می تواند مورد بهره برداری قرار گرفته و در رساندن کالاهای چینی به مقصد اروپا سودمند باشد. این مسیر ریلی در کنار کریدور شمال و جنوب ایران که از آسیای مرکزی شروع می شود، در حمل و نقل کالاهای چینی موثر واقع خواهد شد و چینی ها در کوتاهترین زمان می توانند کالاهای خود را به اروپا انتقال دهند.
مسیر دریای خزر به آذربایجان و ترکیه که الآن بیشتر توجه چینی ها را به خود جلب کرده است زمان و هزینه بیشتری به صاحبان کالا تحمیل خواهد کرد، اما مسیر ایران به دلیل داشتن ظرفیت ریلی زیاد و کوتاه بودن فاصله زمانی برای چینی ها به صرفه است که تلاش می کنند تا هزینه های خود را به حداقل رسانده و سود بیشتری کسب کنند.
اگرچه کشورها به دلیل تحریمهای غرب، در روند مناسبات تجاری با ایران همه جوانب را در نظر می گرفتند و این مسئله بر کاهش مناسبات سایر کشورها با ایران تاثیرگذار بود اما با توجه احتمال احیای توافق هسته ای و تلاش غربیها برای پیدا کردن منابع انرژی جایگزین منابع روسی، نقش ایران بیش از پیش بر همگان آشکار خواهد شد و کشورها با اطمینان بیشتری می توانند از کریدورهای ایرانی استفاده کنند.
احیای جاده ابریشم
چینی ها در یک دهه گذشته تلاش کرده اند تا جاده ابریشم قدیم را با اضافه کردن مسیرهای جدیدی احیا کنند و جنگ اوکراین و بسته شدن مسیر روسیه به سوی کالاهای چینی، این برنامه می تواند بیش از پیش در دستور کار قرار گیرد.
انتقال کالاهای چین از مسییرهای ترکیه و ایران می تواند مقدمه ای برای تحقق طرح «یک کمربند و یک جاده» چین باشد. از آنجا که غربیها ادعا می کنند جنگ اوکراین تا چند سال آینده ادامه خواهد داشت، بنابراین این فرصت مناسبی برای چینی ها است تا برای حفظ روابط خود با اروپا، برنامه های بلندپروازنه خود را عملی کنند.
از آنجا که ایران در گذشته جایگاه مهمی در جاده ابریشم داشت، در این پروژه جدید هم می تواند جایگاه خود را بازیافته و در اتصال کریدورهای اروپایی به چین نقش مهمی بازی کند. تا چند سال پیش، ایران امید اصلی چینی‌ها برای احیای کریدور ابتکار کمربند و جاده بود، اما به خاطر عدم توسعه خطوط ریلی ایران، نهایتا مسیر آسیای مرکزی به روسیه یا قفقاز جایگزین آن شد. در صورتی که ایران بتواند مسیرهای ترانزیتی و ناوگان ریلی را توسعه دهد، بدون شک چینی ها نیز ایران را در اولویت طرحهای خود قرار خواهند داد.
به باور برخی کارشناسان، احیای توافق هسته ای ایران و توافقنامه 25 ساله چین و ایران قرار بود نقش کریدور آسیای مرکزی- شرق آسیا را توسعه دهد و جنگ اوکراین این فرآیندها را تقویت کرده و وضعیت این کریدور را ارتقا می دهد. همچنین، مرکزیت جغرافیای ایران برای چین و جذابیت نفت و گاز ایران برای اتحادیه اروپا به عنوان جایگزینی برای روسیه نیز می تواند نقش ژئواکونومیک ایران را در شرایط کنونی ارتقا دهد.
با شروع جنگ اوکراین و تحریمهای غرب علیه روسیه، کریدورهای ترانزیتی ایران به دلیل به صرفه و کوتاه بودن فاصله زمانی می تواند نقش به سزایی در انتقال کالاهای چین به مقصد اروپا داشته باشند. این مسئله در کنار تلاش روسیه برای دور زدن تحریمها از مسیرهای جنوبی، جایگاه ایران در مبادلات ترانزیتی را تقویت کرده و این کشور را به هاب تجاری در منطقه تبدیل خواهد کرد.
