الوقت- در سال 2008، وزارت امور خارجه ترکیه اقدام به انتشار استراتژی ملی انرژی خود کرد. در آن سند بر مبدل شدن ترکیه به کانون و قطب انتقال انرژی آسیای مرکزی، قفقاز، خاورمیانه، بالکان و روسیه به اروپا تاکید شده بود. از آن زمان به بعد، سیاست خارجی ترکیه بیش از پیش در جهت تحقق این هدف کوشیده است و قصد دارد در برنامه بلندمدت اقتصادی و سیاسی خود، بندر «جیهان» را به پایانه انرژی منطقه تبدیل كند. به همین دلیل ، طی سال‌های اخیر ترکیه همواره یکی از طرف‌های حاضر در مباحث مرتبط با خطوط انتقال انرژی به اروپا بوده است ، به نحوی که در 13 ژوئیه 2009 کشورهای اتریش، مجارستان، رومانی، بلغارستان و ترکیه قرارداد ساخت خط لوله نابوکو را امضا کردند. دو هفته بعد نیز ترکیه و روسیه دو قرارداد در زمینه ساخت خطوط لوله انتقال نفت و گاز به امضا رساندند. ترکیه با این قراردادها و در جهت تلاش‌های دیگرش برای تبدیل شدن به کانون انرژی صورت می گیرد ، گامی دیگر در راه تبدیل شدن به بازیگر کلیدی سیاست انرژی اروپا برداشت، اما تبدیل شدن ترکیه به کریدور جنوبی انتقال انرژی به اروپا موضوعی به شدت سیاسی است و هرچند احتمال آن بالقوه آن وجود دارد ، اما با موانع متعدد و جدی روبه‌رو است. از این رو بررسی وضعیت فعلی ترکیه در خصوص به هاب انرژی منطقه، قابل بحث و ارزیابی است در این نوشتار ، نخست به بررسی مسیرهای موجود و طراحی شده برای تبدیل ترکیه به کانون انرژی منطقه پرداخته خواهد شد و سپس چشم انداز راهبرد ترکیه مورد واکاوی قرار خواهد گرفت.
ترکیه مایل است به عنوان واسطه صادرات گاز و نفت روسیه، منطقه خزر و خاورمیانه به اروپا عمل کند. هدف آنکارا تبدیل شدن به کانون اصلی ترانزیت بین مناطق تولید کننده گاز و نفت و بازارهای اروپاست. اگر این راهبرد ترکیه به سرانجام برسد، آنگاه ترکیه می‌تواند به حلقه حیاتی در مجرای انرژی تبدیل شود که منطقه دریای خزر و خاورمیانه را به اروپا متصل می‌کند. از این رو به رغم آنکه در حال حاضر خطوط انتقال نفت و گاز متعددی در ترکیه وجود دارد، اما آنکارا تمایل دارد تعداد این خطوط و مسیرها را افزایش دهد. به همین دلیل بررسی وضعیت هر یک از آنها به همراه طرح هایی که دولت ترکیه دنبال می کند، حایز اهمیت است.
مسیرهای عمده انتقال نفت در ترکیه
1. «خط لوله کرکوک ـ جیهان» که در سال 1997 احداث شد و ظرفیت 6/1 میلیون بشکه در روز را دارد. این خط لوله به دلیل قدیمی و فرسوده بودن بارها با مشکلات متعدد مواجه شده است. ضمن آنکه به دلیل ناامنی‌های عراق، عملا با چالش‌های تروریستی نظیر انفجار نیز دست به گریبان بوده است. به نحوی که طی سال‌های گذشته، بارها صادرات نفت عراق از طریق این خط لوله به ترکیه متوقف شده است.
2. «خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیهان» که در سال 2005 به بهره‌برداری رسید و ظرفیت نهایی آن یک میلیون بشکه در روز است. این خط لوله که از آن با عنوان «پروژه قرن» یاد می‌شد و قرار بود نفت دریاى خزر را به دریاى مدیترانه منتقل کند، اینک با چالش‌های زیادی مواجه شده است. به نحوی که دولت آذربایجان از سال 2011، پمپاژ نفت در این خط لوله را به دلیل کاهش حجم استخراج نفت در میدان نفتی «آذری ـ چراغ» واقع در مخازن دریای خزر کاهش داده است. واقعیت آن است که ساخت این خط لوله، از ابتدا هم اقتصادی نبود ، اما با حمایت‌های آمریكا كه قصد داشت انحصار انرژی روسیه را در منطقه از بین ببرد و مسیر ایران را نادیده بگیرد، احداث شد.
3. «خط لوله سامسون ـ جیهان» که عملیات اجرایی آن از سال 2010 آغاز شده و ظرفیت انتقال حداکثر 5/1 میلیون بشکه در روز را دارد. این پروژه، نفت روسیه را از طریق دریای سیاه به ترکیه منتقل و از آنجا به سواحل دریای مدیترانه می‌رساند. احداث این خط لوله، رفت وآمد تانکرها از بسفر را به حداقل رسانده و موجب کاهش حوادث احتمالی و به تبع آن کاهش آسیب‌های جدی به محیط زیست می‌شود.
4. «خط لوله جیهان ـ حیفا» که هنوز ساخت آن به اتمام نرسیده است.
5. «مسیر تنگه بسفر و داردانل» که ظرفیت انتقال حدود 3 میلیون بشکه نفت را در روز دارد.
مسیرهای انتقال گاز به ترکیه
1. «خط لوله تبریز – آنکارا» که از سال 2001 به بهره‌برداری رسیده و ظرفیت انتقال 5/7 میلیارد متر مکعب گاز را در سال دارد. انتقال گاز از این خط لوله در سال‌های اخیر با مشکلاتی مواجه بوده است. علاوه بر مشکلات فنی و چند انفجار در مسیر خط لوله، بحث بر سر قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه نیز همواره چالش‌ساز بوده است.
2. «خط لوله جریان آبی» که از سال 2005 به بهره‌برداری رسیده و سالانه ظرفیت انتقال 16 میلیارد متر مکعب گاز را دارد. در حال حاضر مهمترین بخش گاز صادراتی روسیه به ترکیه از طریق همین خط لوله انتقال می‌یابد.
3. «خط لوله باکو ـ تفلیس ـ ارز روم» که از سال 2006 احداث شد و حداکثر ظرفیت انتقال 8 میلیارد متر مکعب را در سال دارد. طی سال‌های گذشته بارها انتقال گاز از این خط لوله به دلیل کاهش تولید گاز جمهوری آذربایجان در حوزه «شاه‌دنیز» متوقف شده است.
4. «خط لوله گاز طبیعی ترکیه ـ یونان» که از سال 2006 با ظرفیت 5/11 میلیارد متر مکعب احداث شده است. ترکیه از خط لوله باکو ـ تفلیس ـ ارزروم روزانه 10 تا 14 میلیون متر مکعب گاز دریافت می‌کرد که 250 هزار متر مکعب از آن به یونان صادر می‌شد.
5. «خط لوله گاز عرب» که قرار بود در سال 2011 آماده بهره‌بردای شود، اما هنوز به سرانجامی نرسیده است. راه‌اندازی این پروژه با توجه به ناآرامی‌ها موجود در خاورمیانه و تغییرات موسوم به بهار عربی، در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است.
6. «خط لوله نابوکو» که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2020 آماده انتقال 31 میلیارد متر مکعب گاز شود. این خط لوله قرار است حجم قابل توجهی از گاز دریای خزر را از طریق ترکیه به اروپا انتقال دهد. هدف اصلی اروپا از طراحی و پشتیبانی این پروژه، کنار گذاشتن روسیه و یافتن راه‌های جدید برای تامین انرژی خود است. در این بین به نظر می‌رسد ترکیه دست کم به چهار دلیل از این طرح حمایت می‌کند. نخست آنکه پروژه نابوکو در جهت اهداف ترکیه به منظور مبدل شدن به قطب انرژی منطقه محسوب می‌شود. دوم آنکه، این پروژه می‌تواند نقش موثری در همکاری‌های آنکارا با اتحادیه اروپا داشته باشد و راه این کشور را برای پیوستن به این اتحادیه هموارتر سازد. سوم آنکه، درآمد زیادی از طریق حق ترانزیت و عبور خطوط لوله از خاک ترکیه، نصیب این کشور می‌شود و دلیل چهارم به این نکته باز می‌گردد که وابستگی بیش از حد ترکیه به منابع انرژی روسیه، می‌تواند در آینده چالش‌برانگیز باشد. به همین دلیل ترکیه به دنبال خرید گاز از تامین کنندگان جایگزین و تنوع شرکا در حوزه انرژی را به معنای آسیب پذیری کمتر تلقی می‌کند.
با این حال خط لوله نابوکو با چند مشکل اساسی مواجه است. نخست آنكه شرکت کنندگان در کنسرسیوم نابوكو هنوز نتوانسته‌اند ضمانت عرضه گاز را از کشورهای حاشیه خزر دریافت کنند و بدون این امر نیز نمی‌توانند سرمایه لازم را برای ساخت خط لوله جذب نمایند. دومین مشكل به توافقنامه‌هایی باز می‌گردد كه مسكو با كشورهای منطقه جهت خرید و صدور انرژی آنها منعقد ساخته است. ضمن آنكه به نظر می‌رسد در آینده نیز روس‌ها با انعقاد توافق‌های نوین با كشورهایی نظیر آذربایجان و تركمنستان، همچنان حاكمیت انحصاری خود را بر حوزه‌ی انرژی اروپا حفظ کنند. سومین چالش عمده در راه تحقق نابوكو، به روابط خاص غرب با ایران باز می‌گردد كه اروپایی‌ها را از دومین دارنده ذخایرگازی دنیا و مهمترین منبع گاز خاورمیانه محروم ساخته است. از این رو مشكل اصلی نابوكو عدم وجود منابع گازی كافی است؛ زیرا در حال حاضر، تركمنستان تمام گاز صادراتی خود را به روسیه انتقال می‌دهد و آذربایجان نیز به تنهایی قادر به تامین گاز خط لوله نابوكو نخواهد بود. چهارمین مشکلی که در خصوص خط لوله نابوکو وجود دارد، این که نابوکو موازی خط لوله جریان جنوبی محسوب می‌شود که از سوی روسیه طراحی شده است. از این رو روسیه و حتی بسیاری از کشورهای غربی درباره احداث خط لوله ناباكو ابراز تردید کرده اند. به همین دلیل نیز آنکارا تنها ۲۴ روز پس از امضاء قرار داد لوله گاز نابوکو، قرارداد خط لوله جریان جنوبی را با روسیه به امضاء رساند.
7. «خط لوله ترکیه ـ اسرائیل» که به علت تیرگی روابط آنکارا و تل‌آویو، در مرحله مذاکرات متوقف مانده است.
8. «خط لوله عراق ـ ترکیه» که هنوز مذاکرات آن به نتیجه‌ای نرسیده است. با توجه به آنکه خط لوله فوق باید از مناطق کردنشین عبور کند، لذا توافق درباره آن حداقل در آینده نزدیک، امری غیرعملی است.
9. «خط لوله عسلویه ـ بازرگان» که مذاکرات مربوط به آن در جریان است، اما اجرایی شدن آن حداقل در آینده نزدیک ممکن به نظر نمی رسد.
چشم انداز راهبرد ترکیه
ترکیه نقش جغرافیایی راهبردی را در منطقه ، در میان بازارهای اروپا و عرضه کنندگان عمده انرژی در شرق برعهده دارد. در واقع موقعیت جغرافیایی ترکیه شانس بدل شدن این کشور را به عنوان یک مرکز جهانی انرژی بالا برده است. همچنین کشف میدان های جدید گاز طبیعی در شرق مدیترانه در مناطق فراساحلی فرصت خوبی برای آنکار است؛ زیرا ترکیه تنها مسیر با صرفه اقتصادی برای انتقال گاز این منطقه به بازارهای اروپا و آسیا است. با این حال پیش زمینه جغرافیایی ترکیه نیازمند حل مسائل سیاسی در باره منابع انرژی در حوزه شرق مدیترانه و عراق است. از این رو تبدیل شدن ترکیه به کریدور جنوبی انتقال انرژی به اروپا موضوعی به‌شدت سیاسی است و به همین دلیل نیز با موانع و مشکلات جدی مواجه است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد .
1. اختلافات حاد بین کشورهای منطقه بر سر منابع انرژی
2. رقابت کشورهای منطقه برای تبدلیل شدن به هاب انرژی منطقه گاز و نفت
3. تلاش روسیه برای حفظ انحصار خود بر خطوط لوله
4.وجود بحران و بی ثباتی سیاسی در همسایگان ترکیه نظیر سوریه و عراق
5.ناهمسویی سیاسی میان ترکیه و روسیه در مورد برخی از بحران های منطقه ای نظیر بحران اوکراین، سوریه و عراق
6 . وجود نا امنی در داخل ترکیه به واسطه درگیری های دولت مرکزی با گروه پ.ک.ک .
در مجموع با وجود آنکه ترکیه قصد دارد به عنوان معبری مستقل برای خطوط انتقال گاز از دریای خزر، آسیای مرکزی و خاورمیانه به اروپا نقشی مهم ایفا کند و این وضعیت باعث می‌شود که آنکارا بتواند از بازیگری حاشیه ، به بازیگری مرکزی در حوزه انرژی بدل شود، با این حال موفقیت ترکیه در بهره‌برداری از این شرایط مستلزم تغییر پویایی‌های روابط منطقه‌ای در قفقاز و آسیای مرکزی، تمایل ایران و روسیه به انتقال انرژی خود از مسیر ترکیه و همچنین سرانجام و سرنوشت بحران های فعلی منطقه است.
شعیب بهمن
