الوقت- موضوع رهبری یکی از مسائل مهم درباره آینده داعش است. در حال حاضر به رغم اینکه داعش یک ساختار بروکراتیک و رهبری قابل توجهی داراست که از ساختارهای غربی تاثیرپذیر است، اما با این حال ابوبکر البغدادی به عنوان خلیفه جایگاه و نقش اصلی را در این ساختار داراست. البغدادی با توجه به ویژگیهای شخصیتی و شرایط جنگی داعش سعی کرده است اغلب کانالهای قدرت را به صورت انحصاری در دست خود بگیرد. این موضوع تاحد زیادی به جایگاه خلیفه در اندیشه دینی اسلامی و تاریخ سیاسی کشورهای مسلمان بر می‌گردد. همچنین بسترهای رشد و ترقی البغدادی و محیط بعثی عراق و اطرافیان بعثی اش بی شک در این خصوص تاثیرگذار بوده‌اند. البغدادی ثابت کرده است که در نابود کردن دشمنانش بسیار سنگدل است و هیچ تردیدی برای کودتا علیه هم پیمانان گذشته خود نداشته است. همچنین در حال حاضر وی تردیدی در برخورد جدی با هر گونه توطئه یا کودتا در برابر خود ندارد. با این حال در صورت مرگ وی به هر شیوه نفرات و شخصیتهای مهم دیگر داعش از جانشینان احتمالی وی خواهند بود.
ابومحمد العدنانی سخنگوی رسمی داعش که در سال 1977 در شهر ادلب سوریه متولد شد از شخصیتها و فرماندهان مهم داعش است. او پیام های مهم گروه داعش از جمله بیان خلافت را که به پنج زبان منتشر شد، به طور عمومی اعلام کرد. ابومسلم الترکمانی سرکرده بزرگ گروه داعش در عراق از دیگر افراد مهم داعش است. الترکمانی سرلشکر پیشین دوره صدام بود. تصور می شود که او مسئولیت استانهای عراق را که داعش بر آن چیره شد، برعهده دارد و هنگام خدمت در ارتش عراق در دوره ریاست جمهوری صدام در اطلاعات نظامی و گارد ریاست جهموری خدمت می کرد. ابوعمر الشیشانی از سرکردگان بزرگ دیگر داعش است. او در سال 1986 در گرجستان متولد شد و گفته شده وی فرمانده نظامی داعش در سوریه است و مسئولیت عملیات حمله به مناطق گسترده ای از خاک سوریه را که تا مرزهای عراق امتداد دارد، برعهده دارد.
با منتشر شدن اخباری مبنی بر کشته و یا زخمی شدن شدید ابوبکر البغدادی رهبر داعش، تحلیلها و اخبار متعددی در مورد جانشینی وی مطرح شد. هر چند که در ابتدا اعلام شد ابو علاء العفری به عنوان جانشین البغدادی خواهد بود، اما کشته شدن وی در تلعفر باعث مطرح شدن گزینه های دیگر شد. البغدادی در کنار مجلس شورا، مشاوران نزدیکی مانند ابومسلم الترکمانی (ناظر عملیات داعش در عراق) و ابوعلی الانباری را دارد کسی که هماهنگی و اداره عملیات در سوریه را انجام می دهد و به عنوان گزینه های مهم جانشینی وی مطرح شدند. به اعتقاد برخی الترکمانی (در صورتی که کشته نشده باشد) می تواند جانشین البغدادی باشد زیرا توانمندی های زیادی در ابعاد سیاسی و نظامی دارد بنابراین می تواند کاندیدای اصلی باشد. الترکمانی و الانباری هر کدام، ۱۲ مسئول زیر دست خود دارند که مسئولیت های متعدد نظامی، حقوقی، رسانه ای و امنیتی دارند. ابومحمد العدنانی سخنگوی داعش سومین کاندیدای احتمالی برای جانشینی البغدادی بوده است. او متخصص عملیات رسانه ای و روانی است و گفته می شود خلیفه داعش اعتماد ویژه ای به او دارد.
با وجود مطرح بودن افراد فوق برای رهبری داعش بعد از مرگ احتمالی ابوبکر البغدادی، در این مورد که ساختار و آینده داعش در صورت مرگ البغدادی با چه وضعیتی روبرو می شود دو دیدگاه متفاوت ارایه شده است. دیدگاه نخست معتقد است که در صورت وقوع هر نوع حادثه داعش به دلیل نوع ساختار داخلی خاص خود از بحران جانشینی به راحتی عبور خواهد کرد. «جیمز اسپایدر» ژنرال بازنشسته ارتش آمریکا می‌گوید که آنها تغییرات نرمی خواهند داشت و با رهبران جدیدتری ظاهر خواهند شد. در واقع نفرات این گروه در ارتش صدام حسین ریشه دارند و بسیار خوب آموزش دیده‌اند و دارای رهبرانی حرفه‌ای هستند. عجیب نیست که بغدادی یا شورایی که این گروه را در امور مذهبی و نظامی هدایت می‌کند برای موردی از این دست، یک سناریو از پیش طراحی کرده باشند. لارن اسکوئیرز از موسسه مطالعات جنگ می‌گوید که آنها یک خط مشخص و روشن برای موضوع جانشینی دارند. به اعتقاد وی، داعش دارای یک سازمان بوروکراتیک است که هم بغدادی می‌داند جانشین وی کیست و هم شورا از این موضوع خبر دارد.
دیدگاه دوم معتقد است که اختلافات جدی درون رهبری داعش وجود دارد و در صورت مرگ البغدادی جانشینی وی با معضلات مهمی همراه خواهد بود که می تواند باعث تضعیف و یا حتی چندپارگی این گروه شود. در چهارچوب این دیدگاه به شکافهای مختلف درون داعش از جمله سه شکاف عمده بعثی- تکفیری، عراقی- سوری و عربی- خارجی و تاثیرگذاری آن بر منازعات آینده درون داعش بعد از مرگ البغدادی اشاره می‌شود. همچنین در حال حاضر گزارشهایی مبنی بر اختلافات بین رهبران داعش وجود دارد. در این راستا در ماه ژوئن ٢٠١٥ اعلام شد که ابوبکر البغدادی ١٣ نفر از رهبران داعش را به جرم برنامه‌ریزی برای ترورش اعدام کرده است. از جمله این افراد ابوالحسن عثمان عضو مجلس شورای داعش و نزدیکان البغدادی بود که بعد از یک محاکمه کوتاه به اتهام توطئه علیه دولت خلافت اعدام شد. اختلافات بین البغدادی و عثمان در ماههای آخر در مورد موضوعاتی مانند افزایش نفوذ مهاجرین در رهبری داعش در عراق، امور نظامی مانند انفجار مساجد شیعی در سعودی و کویت و روند جنگها در سوریه شدت گرفت. از میان اعدامی ها افرادی از سوریه، دولتهای مغرب عربی، یمن، کویت و چچنی بودند. همچنین گزارشهایی مبنی بر جدایی دو تن از رهبران نظامی داعش از دیرالزور سوریه و فرار به ترکیه از طریق مناطق تحت سیطره جبهه النصره انتشار یافت.
جواد مددی
