الوقت- آنچه از عملکرد دولت اوباما در قبال پرونده هسته ای ایران در سالهای اخیر مشهود است خواست دولت اوباما برای دستیابی به توافق در عین عدم توانایی برای ایجاد انسجام درونی و اقناع متحدان بیرونی می باشد. براین اساس نگارنده قصد دارد دردو بخش، به بررسی شواهد نمایانگر اشتیاق دولت اوباما به توافق هسته ای با ایران و چرایی وجود این اشتیاق و دلایل آن بپردازد.
شواهدی که نمایانگر اشتیاق دولت اوباما برای حل و فصل پرونده هسته ای ایران می باشد را می توان در چند مورد بیان کرد:
1- ارسال پیام توسط فرستاده ویژه برای رهبران ایران و درخواست آغاز مذاکرات هسته ای
دولت اوباما پیشنهاد دهنده برای بهره گیری از ابزار دیپلماسی برای حل و فصل مناقشه هشت ساله (در آن زمان)هسته ای با ایران بود و این ایران بود که با پذیرش این موضوع، در جهت حل موضوع هسته ای خود اقدام نمود.رهبر عالی نظام ایران نیز به همین موضوع اشاره دارد: "آنها درخواست کردند، واسطه‌ای قرار دادند و یکی از محترمینِ منطقه، آمد اینجا با من ملاقات کرد، گفت که رئیس‌جمهور آمریکا با او تماس گرفته و از او خواهش کرده و گفته است که ما میخواهیم مسئله‌ی هسته‌ای را با ایران حلّ‌وفصل کنیم و تحریمها را هم میخواهیم برداریم...من به آن واسطه‌ی محترم گفتم که ما به آمریکایی‌ها اطمینانی نداریم، به حرف اینها اطمینانی نیست. گفت حالا امتحان کنید؛ گفتیم خیلی خب، این دفعه هم امتحان می کنیم. مذاکرات این‌جوری شروع شد." به نظر می رسد فرستاده ویژه، سلطان قابوس پادشاه عمان بوده است چراکه وی در طی چهل سال اخیر با توجه به اعتماد طرفین،به عنوان واسطه ایران و آمریکا عمل نموده است و به علاوه، مذاکرات ابتدایی که در دولت دهم ایران با طرف امریکایی به وقوع پیوست نیز در همین کشور و به صورت مخفیانه صورت گرفته است.
2- به رسمیت شناختن فتوای هسته ای رهبر انقلاب توسط اوباما
رئیس جمهور آمریکا در سخنرانی خود در سازمان ملل و در جمع سران و نمایندگان کشورهای متعددی از جهان، با اشاره به فتوای آیت الله خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی مبنی بر حرمت ساخت سلاح هسته ای و بهره گیری از آن، به نوعی این فتوا را مبنایی برای حرکت رو به جلو ایران در زمینه اعتماد سازی برشمرد. ذکر چندباره این فتوا در سخنان مقامات رسمی آمریکا در مورد ایران که یک دهه قبل،آن را ضلعی از اضلاع مثلث محور شرارت می دانستند نمایانگر خواست مقامات آمریکا برای اقدام به مذاکره و یافتن راه حل برای دستیابی به توافق می باشد.
3- حضور همزمان مقامات عالیه وزارت خارجه ایالات متحده در مذاکرات هسته ای
در طی مذاکرات ایران و 5+1، علاوه بر حضور طولانی مدت وزیر خارجه آمریکا در مذاکرات، دو معاون عالی رتبه وی نیز همزمان در خارج از آمریکا، در موضوع هسته ای مشغول رایزنی با طرف ایرانی و مجموعه 5+1 بودند که این موضوع، علاوه بر اینکه امری بی سابقه می باشد، اهمیت و حساسیت موضوع را برای سیاست خارجه آمریکا نیز نشان می دهد.تا قبل از این، در موضوعات مختلف مرتبط با وزارت خارجه آمریکا، در صورت خروج وزیر از کشور، معاونان عالی رتبه وی، به اداره امور می پرداختند تا مشکلی در رتق و فتق امور خارجه پیش نیاید اما حضور همزمان وزیر و معاونان وی به همراه مشاور امنیت ملی آمریکا در خارج از کشور و برای مذاکره در مورد مناقشه هسته ای ایران، اهمیت تاریخی موضوع را نشان می دهد.
4- دستیابی به توافق موقت با وجود مخالفت شدید اسرائیل
آنچه مشهود است این موضوع می باشد که اصلی ترین متحد استراتژیک ایالات متحده، رژیم صهیونیستی می باشد و بیشترین هزینه ها توسط آمریکا برای اسرائیل صرف می شود اما مذاکرات هسته ای با ایران و امتیازاتی که آمریکا و گروه 5+1 به ایران واگذار نمودند موجبات شکاف میان دولتمردان دو کشور را فراهم نمود. نتانیاهو و دولت اسرائیل، ضمن بد شمردن توافق موقت ژنو(برنامه اقدام مشترک)، از دولت اوباما به شکل گسترده ای انتقاد نمودند و آن را زمینه ساز دستیابی ایران به سلاح هسته ای ذکر نمودند درحالیکه اوباما، آن را موفقیتی در جهت جلوگیری از انحراف برنامه هسته ای ایران برشمرد. اختلافات در موضوع هسته ای ایران به نحوی پیش رفت که لابی صهیونیسم و دولت صهیونیستی و هواداران آن در کنگره، انواع کارشکنی ها را انجام دادند تا مذاکرات را به شکست برسانند اما با تاکید دولت اوباما بر ادامه مسیر مذاکرات و عدم ملاقات با نخست وزیر اسرائیل، عملا نشان داده شد که دولت اوباما در پی یک توافق خوب می باشد.افشای جاسوسی از هتل محل مذاکرات توسط اسرائیل نیز به نحوی نمایانگر عدم اعتماد رژیم صهیونیستی به نمایندگان دولت اوباما است که در سفرهای متعدد خود به اسرائیل؛ پس از هر دور از مذاکرات، و در طی سخنان خود، از در جریان قرار دادن اسرائیل از جزییات مذاکرات خبر می دهند.
5- تهدید کنگره به وتو در صورت تصویب تحریم جدید
در طی کارشکنی های مخالفان مذاکرات هسته ای به خصوص جمهوری خواهان و تلاش آنان برای تصویب تحریم های جدید بر علیه ایران در عین امضای توافق ژنو توسط دولت آمریکا، باراک اوباما ضمن تهدید کنگره به وتوی مصوبه جدید، در سخنرانی خود به کنگره اینگونه عرضه داشت که در صورت تصویب تحریم جدید بر علیه ایران، اینبار این آمریکا است که در جهان منزوی می شود و نه ایران. این حرکت و جملات اوباما، علاوه بر اینکه به عزم جدی وی و دولتش برای دستیابی به توافق هسته ای اشاره دارد به موفقیت دیپلماسی جمهوری اسلامی نیز اشاره دارد که پس از دو سال دیپلماسی فعال،موجبات در منگنه قرار دادن رسانه ای طرف مقابل در نزد افکار عمومی جهان را فراهم نموده است.
6- تعدیل طرح الزام دولت برای ارائه توافق به کنگره
اوباما ضمن واکنش شدید به طرح اولیه جمهوری خواهان کنگره که در آن، تصمیم گیری درباره رد یا تایید توافق نهایی با ایران برعهده کنگره قرار می گرفت و ضمن تهدید به وتوی طرح، اصلاحات فراوانی را در آن موجب شد. در طرح جدید که با مصالحه کنگره و کاخ سفید به تصویب رسید کنگره هرگونه توافق نهایی احتمالی را مورد ارزیابی قرار می دهد و رئیس جمهور، این امتیاز را به کنگره داده است که در مورد تحریم های مصوب کنگره، در توافق نهایی تصمیم گیری نماید. در طرح نهایی همچنین از اشاره به برخی موارد از جمله ادعای حمایت ایران از تروریسم و گنجاندن این اتهامات در توافق نهایی با ایران عقب نشینی شده است. از دیگر تفاوت های طرح تعدیل شده با طرح اصلی آن است که طرح تعدیل شده تلاش تعدادی از مخالفان توافق را که می کوشیدند تبصره موافقت دو سوم اعضای سنا برای تائید توافق احتمالی با ایران را در طرح بازبینی بگنجانند را ناکام گذاشته و در طرح تعدیل شده، کاخ سفید برای توافق احتمالی فقط نیازمند کسب نظر موافق یک سوم اعضای سنا می باشد. در حقیقت نمونه تعدیل شده طرح بازبینی توافق هسته ای بر اساس رویکرد رئیس جمهور اوباما تنظیم شده است.
7- تاریخی نامیدن تفاهم لوزان توسط اوباما
هنگامی که در سیزدهم فروردین ماه، در لوزان سوئیس تفاهمی میان طرفین مذاکره کننده برای تبیین چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک حاصل شد بلافاصله رئیس جمهور ایالات متحده در سخنرانی خود در دوم آوریل اعلام کرد که مذاکره‌کنندگان در لوزان به تفاهمی تاریخی با ایران- که از دستیابی این کشور به سلاح هسته‌ای جلوگیری می‌کند- دست یافتند.تفاهمی تاریخی از منظر اوباما که نشانه ای عملی و محسوس برای ارائه به جمهوری خواهان کنگره بود تا به نوعی وانمود کند که مذاکرات،علاوه بر اینکه به شکست نینجامیده است بلکه پیشرفت نیز نموده است و اختلافات باقی مانده،جزئیاتی بیش نیست. این اشتیاق اوباما در حالی بود که رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی خود پس از تفاهم لوزان، بیانیه مطبوعاتی قرائت شده را حائز رخداد خاصی قلمداد ننمود که بتوان با استناد به مطالب مطروحه، خوب یا بد بودن آن را نتیجه گرفت. آیت الله خامنه ای با ذکر خطوط قرمز خود برای امضای توافق خوب، بر احتیاج دولت اوباما به این توافق نیز تاکید نمود.
8- پذیرش حق غنی سازی در خاک ایران
با اینکه تا قبل از توافق موقت ژنو، حرف مشترک مقامات آمریکایی در مورد برنامه هسته ای ایران، برچیده شدن توان هسته ای ایران و انتقال آن به خارج از کشور بود اما برنامه اقدام مشترک باعث شد 5+1 و به خصوص آمریکا به این حق ایران مبنی بر غنی سازی در داخل کشور اذعان نمایند آنجا که در توافق ژنو ذکر می شود: "راه حل جامعی (که در مذاکرات آتی به دست خواهد آمد) متضمن یک برنامه غنی‌سازی با تعریف مشــترک و محدودیت‌های عملی و اقدامات شفاف ساز به منظور تضمین ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای می باشد... برنامه‌ای که شاخصه‌های آن با موافقت طرفین و منطبق با نیازهای عملی، با محدودیت‌های مورد توافق درخصوص دامنه و سطح فعالیت‌های غنی سازی، ظرفیت غنی‌سازی، محل‌هایی که در آن غنی‌سازی انجام می‌شود و ذخایر اورانیوم غنی شده برای دوره زمانی که مورد توافق قرار گیرد، تعیین می‌گردد." هنری کسینجر، وزیر خارجه و رئیس شورای امنیت ملی دوران ریچارد نیکسون و جرج شولتز، وزیر خارجه دوران رونالد ریگان در مقاله خود نوشته‌اند: "بر اساس نظر آژانس و قطعنامه‌های شورای امنیت تاکنون از ایران خواسته می‌شد که همه فعالیت‌های مربوط به غنی سازی و تولید پلوتونیوم خود را متوقف و با رژیم بازرسی‌های آژانس همراهی کند اما در توافق ژنو، غرب پذیرفته است آنچه را که پیش از این غیرقانونی می‌دانست و محکوم می‌کرد ادامه یابد و به عنوان یک موضوع اولیه به رسمیت شناخته شود. آن چه که غرب پذیرفته، اهمیتی استراتژیک دارد . "
9- ادامه فعالیت تاسیسات زیرزمینی فردو و آب سنگین اراک
اوباما در اوایل مذاکرات در سخنرانی خود به‌طور علنی اعلام کرد که وجود تأسیسات زیر زمینی فردو در قم؛ آن هم در دل کوه، با ماهیت یک برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای مغایرت دارد. اما دولت جمهوری اسلامی، مخالفت خود را با برچیده شدن تأسیسات هسته‌ای ابراز داشت؛ در طی زمان و با تفاهم لوزان، مشخص شد که اوباما با تعطیل نشدن فردو موافقت کرده است. موضع او در دور پایانی مذاکرات از انعطاف بیشتری برخوردار شد. تأسیسات زیرزمینی فردو که اصلی ترین دغدغه سران اسرائیل نیز می باشد نه تنها فعال باقی خواهد ماند، بلکه سانتریفیوژهای فعالی نیز در آن جای خواهند گرفت. همچنین با وجود سخنرانی رسمی اوباما در مخالفت با وجود تاسیسات آب سنگین اراک، آنچه مورد توافق طرفین واقع شده است ادامه کار آن با بازطراحی برای کاهش پلوتونیوم تولید شده می باشد که خود گویای عقب نشینی آمریکا در این موضوع می باشد.
10. گذر از "پی ام دی" به نفع توافق
"پی ام دی" یا ابعاد نظامی احتمالی به گفته مقامات جمهوری اسلامی ایران مربوط به قبل از سال ۱۳۸۲ و "ادعای کشورهای غربی در انجام برنامه نظامی هسته ای به قصد تولید و توسعه سلاح هسته ای" است . بسیاری ازمخالفان توافق، خواهان گنجاندن بندی در توافق هسته ای احتمالی با ایران هستند که در آن بیان شده باشد که برنامه هسته ای ایران پیش از این جنبه نظامی هم داشته است .چنین موضوعی با مخالفت مذاکره کنندگان ایران رو به رو شد و به عنوان مانعی جدی در مسیر رسیدن به توافق، مطرح گردید.کمتر از دو هفته مانده به ضرب الاجل دهم تیر، جان کری، وزیر خارجه آمریکا درباره موضوع ابعاد نظامی احتمالی برنامه اتمی ایران که در یک دهه گذشته از جمله موارد عمده اختلاف ایران و کشورهای غربی بوده است اظهار داشت که کشورش به جای نگاه به گذشته، در پرونده هسته ای ایران نگاه رو به "آینده" دارد .وی گفت "ما بر آن چیزی که ایران در گذشته انجام داده متمرکز نیستیم. ما شکی نداریم و مطمئن هستیم که آنها چه برنامه های نظامی ای داشتند. اما الان برای ما این مهم است که به آینده نگاه کنیم ." جان كري به صراحت اعلام كرد كه توافق نهايي هسته‌اي با ايران و برداشته شدن تحريم‌هاي ايران ارتباطي به توضيح دادن تهران در خصوص برنامه هسته‌اي اين كشور در گذشته ندارد . وزیر خارجه آمریکا در بخش دیگری از سخنانش برای نخستین بار اشاره کرد که آمریکا آماده لغو تحریم های اقتصادی ایران است بدون آنکه مدارک کامل دال بر اینکه دانشمندان ایران به طور مخفیانه در ساخت تسلیحات هسته ای شرکت ندارند، ارائه شده باشد.این موضوع نیز نمایانگر تلاش آمریکا برای نجات مذاکرات و رهایی آن از شکست می باشد.
11. کاهش سیاست مهار ایران در خاور میانه (به خصوص در قضیه سوریه و عراق).
آنچه مشاهده می شود حکایت از تلاش اوباما برای تنش زدایی با ایران در امور منطقه خاورمیانه است.این موضوع شاید تغییر کوچکی باشد اما در واقع، اتفاق بزرگی است.اقدامات دولت آمریکا در موضوع سوریه، آنگونه که کشورهای عربی و اسرائیل از این دولت انتظارداشتند نبوده و حکایت از نوعی مصالحه را دارد.اصل مهار ایران به عنوان یکی از اصلی ترین اصول سیاست خارجی آمریکا مورد توجه همه دولت های آمریکا بوده است اما در موضوعات منتهی به دو سال اخیر، نشانه هایی از تغییر را در اجرا به خود می بیند هرچند اوباما از مقابله با نفوذ ایران، حمایت ظاهری می نماید. در عین‌حال او با تهران به عنوان یک شریک ظاهری در مبارزه با گروه داعش در عراق حاضر شده است.
12. ترغیب کشورهای مخالف ایران در منطقه به انجام اصلاحات سیاسی داخلی
رئیس جمهور آمریکا در مصاحبه اش با توماس فریمن و در پاسخ به متحدان کشورش در منطقه خاورمیانه که ایران را بزرگترین تهدید برای امنیت خود متصور می شوند و خواهان عدم توافق با ایران و حتی حمله نظامی به این کشور هستند خاطرنشان کرد" که این نگرانی‌ها نابجا هستند. در واقع ایران بزرگترین تهدید علیه امنیت ملی این کشورها نیست؛ ناآرامی داخلی خود این کشورها مهم‌ترین عامل نگرانی است." او تشریح کرد که جوانان راه‌های مشروعی برای ابراز نارضایتی‌شان در دسترس ندارند و بنابراین اولویت نخست باید انجام اصلاحات سیاسی داخلی باشد. به گفته مایکل دوران، عضو اندیشکده آمریکایی هادسن، پیام اوباما برای اسرائیل و یا کشورهای حاشیه خلیج فارس یکسان است:" مشکل نه ایران، بلکه خود شما هستید. خانه خودتان را مرتب کنید . "اینگونه آماده سازی متحدان برای رسیدن به توافق هسته ای با ایران را علاوه بر اینکه می توان نشانه ای از اشتیاق اوباما برای رسیدن به توافق جامع برشمرد می توان نشانه ای از تغییر عمده در استراتژی آتی این کشور نیز برشمرد.
در رابطه با چرایی اشتیاق اوباما و دولت آمریکا برای دستیابی به توافق هسته ای با ایران نیز دلایلی وجود دارد که در بخش دوم، ارائه خواهد شد.
ادامه دارد...
محمد مهدی تولایی
