اگرچه تحقق رهایی عربستان از نفت و حتی در خوشبینانه ترین حالت، کاهش 50 درصدی اتکا به درآمدهای حاصل از انرژی، بسیار دشوار و به تعبیر کارشناسان رویایی دست نیافتنی است، اما بنظر می رسد که مقامات عربستان سعودی تصمیم خود را برای عبور از این فرآیند گرفته اند، چرا که اعتیاد به نفت، دست آنها را برای ماجراجویی های بیشتر در سطح منطقه ای خواهد بست.
الوقت- از روز دوشنبه اول ژانویه 2018، افزایش نرخ بنزین در عربستان رنگ واقعیت به خود گرفت و قیمت سوخت خودروها در این کشور رشد حداقل ۸۰ درصدی را تجربه کرد. به‌طوری‌که نرخ بنزین معمولی به ۱.۳۷ ریال (۱۵۷۵ تومان) و بنزین سوپر به ۲.۰۴ ریال (۲۲۸۵ تومان) رسید. همزمان طرح اخذ مالیات ارزش افزوده نیز برای اولین بار در عربستان از روز اول ژانویه اجرا شد. در این طرح برای بسیاری از کالاها و خدمات، مالیات ۵ درصد اعلام شده است. اخذ این مالیات درحالی آغاز شده که بسیاری از سرمایه‌گذاران خارجی برای سال‌ها از معافیت مالیاتی در کشورهای حاشیه خلیج فارس برخوردار بودند.
در سند چشم انداز 2030 عربستان و در بخش مربوط به افزایش رقابت پذیری بخش انرژی قید شده است که دادن یارانه بدون معیار مشخص، مانع عمده ای برای رقابت پذیری بخش انرژی است. قیمت های بازار آزاد در طولانی مدت موجب بهره وری و رقابت پذیری در میان شرکت های خدمات عمومی خواهد شد و درها را به روی سرمایه گذاری و تنوع ترکیب انرژی در کشور خواهد گشود.
به‌نظر می‌رسد عربستان قصد دارد با شوک‌درمانی، اثر به‌تعویق انداختن چندین ساله اصلاحات قیمتی را جبران کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که اختصاص یارانه به خصوص برای انرژی از سوی دولت‌های کشورهای نفت‌خیز، عاملی به شمار می‌رود که افزایش وابستگی به درآمدهای نفتی را به دنبال داشته است. اما در سال‌های اخیر به خصوص بعد از افت قیمت‌های جهانی نفت شاهد تغییر رویه در این دسته از کشورها هستیم. غالب کشورهای نفت‌خیز به دنبال افت شدید قیمت نفت با کسری بودجه مواجه شده‌اند، از این رو با اصلاح قیمت سوخت سعی کرده‌اند که یارانه کمتری پرداخت کنند تا علاوه بر کاهش کسری بودجه، وابستگی اقتصاد خود را به نفت کاهش دهند. بر اساس یک طرح مالی بلندمدت که ماه گذشته منتشر شد، عربستان قصد دارد تا سال ۲۰۲۳ یارانه پرداختی به انرژی را کاملا متوقف کند و از این سال به بعد انواع سوخت بر اساس قیمت‌های جهانی و به شکل آزاد قیمت‌گذاری خواهد شد.
می توان 3 هدف برای افزایش نرخ بنزین در این کشور مطرح کرد:
1. تنوع بخشی به درآمدهای دولت
یکی از اصلی ترین دلایل افزایش نرخ سوخت در عربستان سعودی متنوع کردن درآمدهای دولت از مجرای کاهش قیمت نفت و کسری بودجه است که از سال 2014 تاکنون مقامات سعودی با آن دست به گریبان هستند. در بودجه عربستان برای سال 2018 قید شده که دولت باید از دو منبع افزایش قیمت سوخت و اصلاح نرخ آن با قیمت های جهانی و همچنین افزایش مالیات بر ارزش افزوده بهره برده و بخشی از کسری بودجه خود را جبران کند.
2. کاهش وابستگی به درآمدهای نفت
کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و رهایی از اقتصاد تک محصولی یکی از آرزوهای مقامات سعودی در یک دهه اخیر بوده است. بخصوص با نوسانات قیمت نفت و کاهش شدید درآمدهای ریاض در سال 2014 تا 2016 مقامات سعودی با انگیزه بیشتری به این سمت حرکت کرده اند. اگرچه تحقق رهایی عربستان از نفت و حتی در خوشبینانه ترین حالت، کاهش 50 درصدی اتکا به درآمدهای حاصل از انرژی، بسیار دشوار و به تعبیر کارشناسان رویایی دست نیافتنی است، اما بنظر می رسد که مقامات عربستان سعودی تصمیم خود را برای عبور از این فرآیند گرفته اند، چرا که اعتیاد به نفت، دست آنها را برای ماجراجویی های بیشتر در سطح منطقه ای خواهد بست.
3. افزایش بهینه‌سازی مصرف
سومین هدف ریاض از مجرای افزایش نرخ سوخت، بهینه سازی و اصلاح الگوی مصرف است. یکی از راه های تقویت این فرآیند، افزایش قیمت به سطح جهانی است. در واقع با افزایش نرخ، زمینه برای کاهش مصرف از یکسو و از سوی دیگر کیفیت تولیدات سوختی نیز فراهم می شود.
از آنجا که غالب کشورهای نفت‌خیز از جمله کشورهای حاشیه خلیج فارس همواره برای بنزین و گازوئیل به شهروندان خود یارانه عرضه می‌کنند تا ضمن ماندن در قدرت و افزایش محبوبیت، زمینه های اعتراضات اجتماعی را نیز به تاخیر انداخته یا سرکوب کنند، این سوال پیش روی عربستان نیز خودنمایی می کند که جامعه ای که برای دهه ها به انواع یارانه های دولتی اعتیاد پیدا کرده است، با افزایش نرخ سوخت و مالیات، چه واکنشی را به این تصمیم دولت نشان خواهد داد؟
کامران کرمی پژوهشگر مسائل خلیج فارس
