طرح بن سلمان حاوی عناصر مدرنیزاسیون و نه صرفا دکوراسیون برای جامعه، فرهنگ و زنان سعودی است، موفقیت این طرح منوط به کاستن از قدرت علمای وهابی و مدیریت آموزش ها و تعالیم آنان به نسل جدید سعودی هاست. طرح بن سلمان جدا از گشایش هایی که می تواند ایجاد کند، ظرفیت چالش زایی فراوانی نیز به دلیل ماهیت و ساختارهای بسته سنتی عربستان در دل خود دارد.
الوقت- عربستان سعودی در حال تغییر تدریجی است. از پوست اندازی در سیاست خارجی تا گشایش های فرهنگی. تغییراتی که در چند سال اخیر با روی کارآمدن زمامداران جدید این کشور رقم خورده و بنا دارد تا چهره جدیدی از عربستان ارائه کند. مغز متفکر این تغییرات ناگهانی نیز محمد بن سلمان است. اگرچه عمده این تغییرات توسط مرد پشت پرده یعنی فیصل بن سلمان امیر مدینه و برادر محمد رقم می خورد. فرزندان سلمان که از حمایت نسل جدید شاهزادگان تحصیلکرده غرب برخوردارند، بدنبال اجرایی کردن طرح بلندپروازانه 2030 هستند تا جامعه و اقتصاد سعودی را از تنگناها و محدودیت های ساختاری برهانند، غافل از آنکه، ظرفیت های تغییر در سیستم بسته سعودی در بستر تنگناها و تفاسیر سفت و سخت وهابیت از نوسازی، گرایش شاهزادگان معتقد به مدرنیزاسیون را با چالش های جدی مواجه خواهد کرد.
در طرح توسعه عربستان در بخش مربوط به جامعه و فرهنگ آمده است: « از فرهنگ و تفریح حمایت می کنیم. ما فرهنگ و تفریح را از اصول کیفیتی زندگی می دانیم، و اقرار می کنیم که امکانات فرهنگی و تفریحی کنونی مورد رضایت شهروندان و مقیمان نیست و با وضعیت اقتصادی شکوفای ما نیز نامنسجم است؛ به همین دلیل از تلاش های مناطق و استان ها و بخش های غیرانتفاعی و خصوصی در برگزاری جشنواره ها و فعالیت های فرهنگی حمایت می کنیم، نقش صندوق دولتی در تاسیس و بهسازی مراکز رفاهی و تفریحی حمایت خواهیم کرد؛ تا شهروندان و مقیمان بتوانند از انرژی و استعدادهای خود بهترین استفاده را کنند. سرمایه گزاران داخلی و خارجی را در این بخش تشویق خواهیم کرد، و قراردهای با شرکت های تفریحی جهانی امضا کرده، و زمین های مناسبی برای برپایی پروژه های فرهنگی و تفریحی مختلف مانند کتابخانه ها و موزه ها و سالن های تئاتر و.. اختصاص خواهیم داد، و از نویسندگان و کارگردانان و هنرمندان حمایت می کنیم.»
در همین راستا، روز شنبه و برای اولین بار در تاریخ عربستان دو هزار نفر از مردم شهر ریاض توانستند در یک کنسرت عمومی زنده در این شهر شرکت کنند. به گفته رسانههای محلی، جمعیتی که در این کنسرت شرکت کرده بود تنها مردها به چشم میخوردند، اما این کنسرت میتواند باعث تغییرات زیادی در این کشور شود.
فارغ از گشایش هایی که این تغییرات می تواند در جامعه عربستان ایجاد کند، اما نکته اساسی در واقع به چالش هایی بر می گردد که شاهزادگان سعودی با آن دست به گریبان هستند. مهمترین این چالش ها در واقع جامعه بسته سنتی با تفاسیر خشک نهاد وهابیت به عنوان متولی مسائل فرهنگی و اجتماعی است. در باور علمای دینی عربستان، موضوعات فرهنگی و بخصوص جایگاه زنان که در طرح محمد بن سلمان توجه معناداری به آن شده، از هیچ حقوقی برخوردار نبوده و در نتیجه نمی توانند در عرصه اجتماعی کارکردهای خود را بروز دهند. به عنوان مثال؛ نزدیک به 600 هزار راننده خارجی در عربستان وجود دارد که به گفته ولید بن طلال میلیاردر معروف، سالانه میلیاردها دلار ارز را از عربستان خارج می کنند. وقتی زنان سعودی بتوانند حق رانندگی کسب کنند، علاوه بر ذخیره این پول ها که می تواند صرف سرمایه گذاری های جدید شود، می تواند منجر به تحرک اجتماعی نیز شود.
از اینرو اگر قائل به این باشیم که طرح بن سلمان حاوی عناصر مدرنیزاسیون و نه صرفا دکوراسیون برای جامعه، فرهنگ و زنان سعودی است، موفقیت این طرح منوط به کاستن از قدرت علمای وهابی و مدیریت آموزش ها و تعالیم آنان به نسل جدید سعودی هاست. در واقع نخبگان سیاسی عربستان چاره ای جز گسست در پیوند با نهاد مذهب در این کشور به عنوان مسئول امور اجتماعی و فرهنگی ندارند. اگرچه در سال های اخیر با شکل دهی به یک نهاد علمای وابسته دولتی موفقیت های زیادی کسب نموده و توانسته اند قدرت این نهاد را که زمانی بسیاری از مسائل سیاسی را نیز پوشش می داد، محدود کنند، اما هر گونه گسست و چالش در این پیوند تاریخی و نانوشته نیز می تواند منجر به تضعیف قدرت دینی عربستان به عنوان ابزار سیاست خارجی این کشور در منطقه نیز گردد. از این رو طرح بن سلمان جدا از گشایش هایی که می تواند ایجاد کند، ظرفیت چالش زایی فراوانی نیز به دلیل ماهیت و ساختارهای بسته سنتی عربستان در دل خود دارد.
کامران کرمی (پژوهشگر مسائل خلیج فارس)