الوقت_ اكثر جمعیت پاکستان را مسلمانان تشکیل می‌دهند که چهار مكتب فكري را در دل خود جای داده و در مواردی اختلافات عمیقی میان این گروهها سبب درگیری‌ها و تضارب آرا می‌شود. با اینکه 97 درصد جمعیت پاکستان مسلمان است، تنوع چشمگیری در آنها دیده می‌شود كه بر اساس دیدگاه‌های فرقه‌ای به چندین دسته مذهبی تقسیم می‌شود که در این تقسیم‌بندی، مسلمانان سنی جایگاه اول را دارند و بقیه جمعیت را نیز مسلمانان شیعه تشکیل می‌دهند.
جامعه سنی پاكستان فقط یک فرقه نیست، بلکه خود شامل 3 دسته است؛ در بین سنی‌ها «بریلوی»ها بیشترین سهم را دارند و بعد از آن گروههای «دیوبندی» و سپس «اهل حدیث» قرار دارند. بر اساس آمار موجود، بریلوی‌ها حدود 50 الي 55 درصد کل مسلمانان پاکستان را تشکیل می‌دهند و این در حالی است که شیعیان حدود 20 درصد را به خود اختصاص داده‌اند و مکاتب فکری سختگیری مانند دیوبندی 20 درصد و اهل حدیث یا «وهابیون» نیز کمتر از 10 درصد جمعیت مسلمان این کشور را تشکیل می‌دهند. البته این آمار قطعی نیست چرا که با توجه به تحت فشار بودن دائمی شیعیان، همیشه عده‌ای از جمعیت شیعه، مذهب واقعی خود را افشاء نمی‌کنند؛ همان طور که در عراق، در زمان رژیم بی‌رحم «صدام حسین» تصور بر این بود که شیعه 50 درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند اما پس از سرنگونی او، مشخص شد این جمعیت 65 درصد است.
شیعه و سنی 2 مذهب كهن محسوب می‌شوند، در حالی که اختلاف آنها به قدمت تاریخ اسلام است، همواره همزیستی مسالمت آمیز داشته و آستانه تحمل‌پذیری مذهبی بالایی داشته‌اند؛ اما دسته‌بندی‌های اصلی در خود فرقه سنی، چنان با هم متفاوت هستند که گاهی همدیگر را مرتد و کافر می‌خوانند. قبل از پرداختن به بريلوي‌ها، به طور مختصر به مكتب ديوبندي و اهل حديث اشاره مي‌شود.
- دیوبندی‌ها
دیوبندی‌هاي سنی، قاطع و سختگیر و به نظر برخی افراط‌گرا هستند. بیشتر دیوبندی‌ها، 2 فرقه شیعه و بریلوی را کافر می‌دانند، در عقاید خود انعطاف کمتری دارند و به زیارتگاه‌ها نمی‌روند. تاریخ فرقه دیوبندی از سال 1866 آغاز شد، زمانی که در منطقه دیوبند، واقع در «اوتار پرادش هند» یک مدرسه علوم دینی بنا شد. بیشتر دیوبندی‌ها با شکل‌گیری پاکستان در سال 1947 مخالف بودند و «محمد علی جناح» بنیانگذار پاکستان و نیز «علامه اقبال» پدر اندیشه شکل‌گیری پاکستان را ملامت می‌کردند.
علامه اقبال حتی «علامه حسین مدنی» را که استاد «دارالعلوم دیوبند» (مؤسسه‌ای که فرقه دیوبندی از دل آن زاده شده بود) مورد انتقاد قرار می‌داد. آنها در تعالیم خود چنان سخت هستند که بر اقبال به خاطر نداشتن ریش خرده می‌گیرند و جناح را به خاطر شیعه بودن کافر می‌دانند. دیوبندی‌ها در مؤسسات دولتی مانند ارتش، رسانه‌ها، و ادارات نمایندگان زیادی دارند و به همین دلیل است که دیوبندی‌ها چنین قدرتمند و صاحب این تعداد مدرسه دینی و سازمان‌های خیریه و تبلیغی گسترده در سراسر کشور هستند.
- اهل حدیث (وهابیون)
مکتب اهل حدیث چهارمین فرقه بزرگ مسلمانان را در پاکستان تشکیل می‌دهد. هرچند این فرقه و پیروانش در اقلیت قرار دارند، اما از سایر فرقه‌ها سختگیرتر هستند. این گروه که به آموزه‌هاي وهابیيت نزديك است و حتي وهابي نیز گفته می‌شود، احکام دینی را از مفتي‌هاي عربستان سعودی دریافت می‌کنند و تعالیم‌شان همانند تعالیم وهابیون عربستان سعودی است.
جالب اینجا است که در مورد تعداد مدارس علوم دینی وابسته به هر فرقه، این نسبت وارونه می‌شود. حدود 65 درصد این مدارس را دیوبندی‌ها اداره می‌کنند، مدیریت 25 درصد در دست بریلوی‌ها است، حدود 6 درصد متعلق به وهابیون و 4 درصد هم سهم شیعه است.
- مكتب بریلوی‌ها
بریلوی نام گروهی است که در میان مسلمانان هند در قرن نوزدهم ایجاد گردید. این گروه دارای مواضع مخالفت نسبت به سیاست‌های انگلیس و همچنین وهابیت بود. بريلوي‌ها مخالف ورود انگلیس به خاک هندوستان و خواهان شکست سلطه استعمارگری آنان و ایستادگی رهبر مسلمانان در مقابل سلطه گران بودند. یکی از رهبران این گروه احمد رضا خان بریلوی بود. بنابراين بریلوی بنیانگذار مکتبی به همین نام است. این مکتب آمیزه‌ای است از تسنن و تصوّف که وجه اخیر در آن نمایانتر است. مکتب بریلوی تا حدود زیادی بر آرای شیخ عبدالحق محدث دهلوی متکی است که در نوشته‌های احمدرضا به آثار او بسیار استناد می شود. این مکتب برای مقابله با آرای ابن تیمیه، محمدبن عبدالوهاب و مروّجان هندی آثار وی ، مانند شاه اسماعیل دهلوی ، تأسیس شده است و مبادی آنها را به شدت تخطئه می کند. احمدرضا، ابن تیمیه را «ضالّ و مضلّ» و اسماعیل دهلوی را «طاغیة النجدیة » و کتاب او را «کفریات » می شمارد.
هم اکنون بریلوی‌ها خود را اهل سنت واقعی می دانند و بیشترین نفوذ را در بین غیر مسلمانان دارند و با فعالیت روزافزون خود و با ایجاد گروه دعوت اسلامی که از گروههای میانه‌رو و محبت آمیز به شمار می رود در قاره های پنجگانه و ترویج اسلام در همه کشورهای غیر اسلامی رونق زیادی به دین اسلام داده اند.
مکتب بریلوی تقریبا «انعطاف پذیر» است؛ آنها به زیارتگاه‌ها می‌روند و در فقه پیرو یکی از چهار امام «ابوحنیفه»، «حنبل»، «شافع»، و «مالک» هستند. البته اغلب آنان از امام حنیفه پیروی می‌کنند، دارای سعه نظر بوده و فرقه‌های دیگر را کافر نمی‌دانند. نام بریلوی به «امام احمدرضاخان بریلوی» (1931-1876) نسبت داده می‌شود که در هند جنبشی را علیه تعالیم مکتب‌های وهابی- دیوبندی با موفقیت رهبری کرد.
بریلویان مدارس دینی پرشماری در هند و پاکستان دارند، از جمله دارالعلوم اشرفیة مبارکپور هند (تأسیس: 1326/1908)؛ جامعة حبیبیه (تأسیس: 1329 ش /1940)و دارالعلوم غریب نواز (تأسیس: 1344 ش /1965) هردو در الله‌آباد (ثبوت، ص 96ـ99)؛ جامعة نعیمیه در مرادآباد؛ جامعة رضویة منظرالاسلام در بریلی که احمدرضا در 1322 تأسیس کرده است (محمد مسعود احمد). بریلویان در 1351 ش /1972 در پاکستان حدود 124 مدرسه داشته‌اند (حافظ نذر احمد، جاهای متعدد) و مراکز پژوهشی معروفی نیز در کراچی ، لاهور، مبارکپور، منچستر و استانبول دارند. طي سالهاي اخير و به ويژه پس از دهه 80 ميلادي قرن بيستم، جريان‌هاي فكري و مذهبي زيادي در پاكستان و هند بروز و ظهور يافتند. انقلاب اسلامي ايران از يكسو و حمله شوروي سابق به افغانستان نيز، موجب تحرك بيشتر گروهها و فرقه‌هاي مذهبي در پاكستان و شبه‌قاره شد. پيدايش مدارس ديني مكتب ديوبندي و اهل حديث، بريلوي‌ها را نيز برآن داشت تا همانند گذشته به ايجاد و مديريت مدارس و دانشگاه‌هاي ديني اهتمام ورزند. در اين بحبوحه، موسسه مذهبي و علمي منهاج‌القرآن نيز توسط علامه محمد طاهر القادري ايجاد شد و به تدريج در ساير نقاط جهان نيز شعبات آن آغاز به كار شد كه در ادامه به بررسي اين نهاد مذهبي، فرهنگي و علمي پرداخته مي‌شود.
