پایگاه تحلیلی الوقت - اعلام انحلال رسمی حزب کارگران کردستان ترکیه (پ‌ک‌ک)، باعث شده تا اکنون نگاه‌ها به سمت تحولات در عراق به پیش برود. تا پیش از این و طی حدود 10 سال گذشته، ارتش ترکیه به بهانه حضور نیروهای کردی مسلح پ.ک.ک بارها مناطقی از شمال عراق را بمباران کرده بود و اکنون این جای سوال است که با توجه به انحلال پ.ک.ک، بعد از این ترکیه همچنان عملیات نظامی خود در عراق را ادامه خواهد داد؟
پ.ک.ک در چه مناطقی از عراق فعال است؟
براساس گزارش منابع عربی، حضور پ.ک.ک در عراق مساحتی بیش از چهار هزار کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد. از سال ۱۹۸۴، گروه‌های کوچکی از حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) در داخل عراق، به‌ویژه در کوه‌های قندیل واقع در مثلث مرزی عراق، ایران و ترکیه، حضور داشته‌اند. با این حال، حضور کردها در این منطقه پس از حمله عراق به کویت (1990) و افزایش خودمختاری استان‌های با اکثریت کردنشین (اربیل، دهوک و سلیمانیه) در سال 1991 افزایش یافت. پس از حمله آمریکا به عراق (2003)، برخی شهرها و مناطق شمال عراق به دژهای اصلی پ.ک.ک تبدیل شدند. ارتش ترکیه نیز تا سال 2013 با نفوذ در عمق عراق بیش از 30 پایگاه نظامی دائمی در خاک عراق تاسیس کرد، پایگاه‌هایی که از نظر حقوقی غیرقانونی و با مخالفت دولت عراق همراه بوده است.
پس از تصرف مناطق وسیعی از شمال عراق توسط داعش (2014)، حزب پ.ک.ک در سال 2014 برای حفاظت از ایزدی‌ها و کردها به سنجار، مخمور، زمار و کرکوک حضور خود را گسترش داد و مساحت مناطق تحت فعالیت پ.ک.ک به بیش از چهار هزار کیلومتر مربع رسید.
برجسته‌ترین پایگاه‌های پ.ک.ک در عراق شامل کوه‌های قندیل، مناطق سیدکان و سوران، زاب، زاخو، آمادیه، کانی ماسی، هفت‌نین، کارا، متین، زمار و مخمور، سینونی و فیش‌خابور در دهوک، اربیل، سلیمانیه و نینوا هستند.
همچنین تعداد کل اعضای مسلح پ.ک.ک در حال حاضر بیش از شش هزار نفر تخمین زده می‌شود، هرچند آمار دقیقی وجود ندارد.
در سال ۲۰۱۶، حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) شاخه‌های محلی خود را در شهر سنجار (۱۱۰ کیلومتری غرب موصل) تأسیس کرد که شبه‌نظامیانی متشکل از ایزدی‌های عراق و دیگر کردها هستند. برجسته‌ترین این گروهها، شبه‌نظامیان واحدهای حفاظتی سنجار هستند که در منطقه با نام شبه‌نظامیان ایزدی شناخته می‌شوند. گفته شده بیشتر آنها در سنجار و حومه آن فعال هستند.
حضور ترکیه در عراق، به عدد و رقم
عراق هیچگاه حضور نظامی ترکیه در مرزهای شمالی را نپذیرفته و همواره خواستار خروج نظامی ترکیه از شمال عراق بوده است، اما ترکیه به بهانه حضور نیروهای پ.ک.ک، عملیات نظامی خود را در عراق گسترش داده است. براساس گزارش العربی جدید، تعداد پایگاه‌ها، پادگان‌ها و اردوگاه‌های نظامی ترکیه در داخل خاک عراق تقریباً به ۸۰ واحد می‌رسد. همچنین بیش از پنج هزار سرباز ترک در داخل عراق مستقر هستند. برجسته‌ترین پایگاه‌ها نظامی ترکیه در عراق عبارتند از اردوگاه بعشیقه، الزاب، متین، سوران و یک باند فرودگاه قدیمی در حومه دهوک که نیروهای ترکیه از سال ۲۰۱۸ آن را به یک پایگاه نظامی تبدیل کرده‌اند. در عین حال منابع ترکیه‌ای نزدیک به آنکارا تعداد پایگاه‌های نظامی ارتش ترکیه در شمال عراق را بسیار کمتر از 80 پایگاه و حداکثر 20 پایگاه عنوان کرده‌اند. همچنین لازم به ذکر است که اولین پایگاه نظامی ترکیه در سال ۱۹۹۲ در داخل عراق تأسیس شد.
همه این پایگاه‌ها در عمق بیش از ۳۰ کیلومتر در داخل خاک عراق واقع شده‌اند. همچنین گزارش نیوعرب حاکی از آن است که فعالیت اطلاعاتی ترکیه تا شعاع ۵۰ کیلومتری عراق گسترش می‌یابد، به ویژه در مناطق نزدیک سلیمانیه. آنکارا ادعا می‌کند که در عراق به صورت دفاعی مستقر است و با استناد به آنچه حق خود برای دفع حملات حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) از عراق می‌نامد، از عقب‌نشینی خودداری می‌کند، هرچند عراق تا کنون بارها به سازمان ملل نسبت به حضور نظامی ترکیه شکایت کرده است.
«عصام الفیلی»، استاد روابط بین‌الملل در بغداد نیز معتقد است که ترکیه تحت هیچ شرایطی از خاک عراق عقب‌نشینی نخواهد کرد، زیرا حضور خود در آنجا را بخشی از یک حق تاریخی مرتبط با ادعای مالکیت استان موصل می‌داند. آنکارا همچنین حضورش را بخشی از استراتژی خود برای پر کردن خلأ موجود در مواجهه با یک رقیب قدرتمند، یعنی حضور ایران در عراق می‌داند، هرچند ایران هیچ گونه حضور نظامی در عراق ندارد.
مهر پایان بر حضور نظامی ترکیه در عراق
با اعلام خلع سلاح پ.ک.ک، اکنون چشم عراقی‌ها به عقب نشینی نظامیان ترک از شمال عراق دوخته شده است، اما برخی کارشناسان نزدیک به ترکیه خلع سلاح پ.ک.ک را با تردید نگاه می‌کنند. یک سرتیپ بازنشسته نیروهای پیشمرگه کرد در عراق به العربی الجدید گفته است که عقب‌نشینی حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) از مناطقی در عراق که در آن حضور دارند، به معنای بازگشت بیش از ۲۵۰ هزار کرد عراقی به مناطقی است که سالها پیش به دلیل درگیری‌های نظامی و بمباران نظامی ترکیه از آنجا آواره شده بودند.
برخی نیز پیش بینی کرده‌اند که خلع سلاح کامل پ.ک.ک آسان نخواهد بود و شاید افراطی ترین جناح راست حزب کارگران کردستان، معروف به «جناح قندیل» تحت رهبری «جمیل بایاک» با این اقدام موافقت نکند. «عقیل الطائی»، کارشناس امنیتی عراقی معتقد است که خلع سلاح پ.ک.ک به معنای بازگشت سنجار و مناطق اطراف آن از جمله مخمور و زمار به حالت عادی است و البته این حالت عادی زمانی محقق می‌شود که ما شاهد خروج نیروهای ترکیه از عراق و بازگشت کردهای آواره عراقی به خانه‌های خود باشیم.
حتی با وجود اعلام انحلال حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) و پایان عملیات نظامی آن توسط «عبدالله اوجالان»، رهبر این حزب، هنوز هم گاه و بیگاه صدای غرش و وزوز هواپیماهای ترکیه بر فراز برخی مناطق و روستاهای استان دهوک در شمال عراق به گوش می‌رسد. «نجیب خالد»، ساکن روستای بلافه در بخش دیرلوک در استان دهوک در گفتگو با الحره ادامه پرواز پهپادهای تحت حمایت ترکیه را تائید کرده است.
تلاش عراقی‌ها برای اخراج نظامیان ترکیه
برخی اعضای پارلمان عراق مقدمات اعمال فشار بر ترکیه برای اخراج نیروهایش از این کشور و تعطیلی پایگاه‌های نظامی‌اش نه تنها در اقلیم کردستان، بلکه در مناطق دیگر، از جمله پایگاه نظامی زیلکان در حومه موصل را آغاز کرده‌اند. اما به نظر می‌رسد که آنکارا به دنبال حفظ پایگاه‌های نظامی خود در عراق است.
کریم المحمداوی، رئیس کمیته امنیت و دفاع پارلمان عراق نیز گفته است که حضور نیروهای ترکیه در عراق «دیگر توجیه‌پذیر نیست.»
در مقابل اما «مهند حافظ اوغلو»، تحلیلگر سیاسی نزدیک به دولت ترکیه به الحره توضیح داده است که آنکارا عملیات نظامی خود در عراق را تا زمانی که پ.ک.ک به طور مؤثر خلع سلاح نشود، متوقف نخواهد کرد. به اعتقاد این کارشناس ترکیه‌ای، حتی با وجود خلع سلاح کامل پ.ک.ک، اما ترکیه نمی‌تواند نیروهای خود را فوراً از عراق خارج کند، به دو دلیل اصلی: نخست تمایل ترکیه به حفظ نیروهای خود در عراق برای نظارت بر اوضاع میدانی پس از خلع سلاح حزب پ.ک.ک و دلیل دوم، وجود تفاهماتی بین آنکارا، بغداد، اقلیم کردستان، دمشق و امان برای تشکیل یک نیروی منطقه‌ای چهارجانبه برای مبارزه با تروریسم است که از سال‌های گذشته این تفاهمات وجود داشته است. این در حالی است که عراق هرگونه توافق مبنی بر حضور نظامیان ترکیه را رد کرده و دولت عراق بر خروج کامل نیروهای نظامی ترکیه تاکید دارد.
علاوه بر این، ترکیه حضور نظامی خود در عراق را به عنوان موازنه قدرت در منطقه می‌بیند. آنکارا خود را یک قدرت منطقه‌ای می‌داند که باید حضوری تأثیرگذار داشته باشد و این حضور را به عنوان محافظی برای اقتصاد خود می‌داند، به ویژه با توجه به حضور چندین شرکت بزرگ اقتصادی ترکیه که در عراق فعالیت می‌کنند. الفیلی همچنین اظهار داشت که این حضور، دریچه‌ای برای همکاری بیشتر ترکیه در بخش‌های انرژی با عراق است که ترکیه به شدت به آن نیاز دارد.
الفیلی خاطرنشان می‌کند که حتی اگر پارلمان عراق به اخراج نیروهای ترکیه از عراق رأی دهد و این امر آنکارا را تحت فشار قرار دهد، اما اجرای چنین تصمیمی دشوار خواهد بود زیرا بغداد فاقد توانایی‌های نظامی قابل مقایسه یا حتی معادل ترکیه برای فشار به خروج نظامی این کشور از شمال عراق است. الفیلی معتقد است که بهترین راه حل برای این مسئله از طریق بین‌المللی کردن و صدور قطعنامه سازمان ملل متحد مبنی بر خروج نیروهای ترکیه از عراق خواهد بود. روشی که تا پیش از این نیز از سوی دولت عراق دنبال شده، اما هنوز برای بغداد نتیجه لازم را نداشته است.
براین اساس به نظر می‌رسد دولت بغداد همچنان ناگزیر به فشار به ترکیه برای خروج نظامی از عراق حتی پس از خلع سلاح پ.ک.ک باشد. فشاری که شاید آینده روابط بغداد و آنکارا را نیز تحت الشعاع قرار دهد.
