الوقت- سقوط بشار اسد و به روی کار آمدن هیئت حاکمِ تحریر الشام بر سوریه، توجه بسیاری از تحلیلگران و سیاست‌مداران را به خود جلب کرده است. در این میان واکنش کشورهای مختلف به تحولات سوریه، از جمله مصر، قابل‌توجه بوده است. هر چند در همسایگی مصر، پرونده‌های مهم‌تری همچون لیبی، سودان، غزه وجود دارد. در این یادداشت تلاش شده تا رفتار مصر نسبت به تحولات سوریه بررسی شود و انگیزه و اهداف این کشور در این زمینه مورد تحلیل و بررسی قرار بگیرد.
- پیشینه روابط مصر و سوریه
روابط مصر و سوریه دارای سابقه‌ای طولانی و پیچیده است. این دو کشور که زمانی در قالب جمهوری متحده عربی (1958-1961) با یکدیگر متحد بودند، پس از فروپاشی این اتحاد، مسیرهای متفاوتی را در سیاست داخلی و خارجی خود پیمودند. با آغاز بحران سوریه در سال 2011، مصر در دوره‌های مختلف رویکردهای متفاوتی نسبت به این موضوع اتخاذ کرد. در دوره ریاست جمهوری محمد مرسی، مصر به حمایت از مخالفان دولت بشار اسد پرداخت؛ اما با روی کار آمدن عبدالفتاح السیسی، سیاست قاهره به سمت حمایت ضمنی از دولت سوریه و حفظ ثبات در این کشور تغییر یافت.
دو کشور دارای روابط تاریخی استثنایی با یکدیگر دارند؛ زیرا در جنگ اکتبر 1973، (جنگ کیپور) مصر و سوریه علیه رژیم صهیونیستی در شرق کانال سوئز و ارتفاعات جولان عملیات مشترکی را آغاز کردند. مردم مصر به دلیل ریشه های تاریخی مشترک، تحولات صحنه سوریه را دنبال می کنند. به همین دلیل وزارت خارجه مصر نیز اعلام کرده است که تمایل صادقانه برای حمایت از سوریه در مرحله کنونی دارد.
تحولات منطقه‌ای، از جمله کاهش نفوذ گروه‌های تروریستی مانند داعش و نزدیک شدن برخی کشورهای عربی به دولت سوریه، بر سیاست‌های مصر تأثیرگذار بوده است. بازگشت سوریه به اتحادیه عرب در سال 2023 نیز نقطه عطفی در روابط کشورهای عربی با دمشق بود. مصر که همواره به دنبال حفظ نقش رهبری خود در جهان عرب بوده است، از این تحول استقبال کرد و تلاش کرد تا حضور خود را در معادلات منطقه‌ای تقویت کند.
- رفتار مصر قبل و بعد از سقوط بشار اسد
الف) موضع‌گیری مصر در قبال تحولات سوریه قبل از سقوط بشار اسد
با آغاز عملیات الردع العدوان، (پاسخ بازدارنده به دشمنی حکومت بشار) در 7 آذر ماه 1403، مصر اولین کشوری بود که موضع خود را در قبال تحولات سوریه ابراز داشت. وزارت امور خارجه مصر 10 آذر 1403، بیانیه‌ای را بعد از مکالمه تلفنی که عصر جمعه 9 آذر ماه بین بدر عبدالعاطی وزیر امور خارجه مصر و بسام صباغ وزیر امور خارجه سوریه برقرار شد، صادر کرد. در این بیانیه آمده است: پس از پیشروی و کنترل گروه‌های مسلح مخالف سوریه در حلب، ادلب و مناطق دیگر، مصر با ابراز نگرانی از تحولات اخیر در سوریه، حمایت خود را از دولت سوریه و نهادهای آن اعلام کرده و بر اهمیت نقش این کشور در دستیابی به ثبات، مبارزه با تروریسم و گسترش حاکمیت و ثبات دولت، استقلال و تمامیت ارضی آن تاکید می‌کند.
وزیر خارجه مصر همچنین در حاشیه کنفرانس بین‌المللی حمایت از غزه در قاهره، گفته بود که آنچه در سوریه رخ می‌دهد، نگران‌کننده است. مصر علاقه‌مند آن است که دولت سوریه و نهادهای آن حفظ شود و در این راستا مصر، تماس‌های گسترده‌ای با همه طرف‌ها اعم از عربی و منطقه‌ای و طرف‌های تأثیرگذار بین‌المللی برقراری کرده است. وزیر خارجه مصر همچنین بر تداوم تلاش‌ها برای مهار وضعیت کنونی و دور نگه داشتن سوریه از هر گونه خطراتی که امنیت و سلامت شهروندان بی‌گناه این کشور را تهدید می‌کند و نیز حمایت کامل از مردم این کشور، تأکید کرد. آنچه از بیانیه‌های اولیه مصر بعد از تحولات سوریه برداشت می‌شود این است که مصر از تمامیت ارضی سوریه حمایت کرده و مخالف هرگونه تجزیه این کشور بوده است. قاهره بر این باور است که حفظ وحدت سوریه برای امنیت و ثبات منطقه ضروری است و تجزیه این کشور می‌تواند پیامدهای منفی گسترده‌ای داشته باشد. بنابراین، السیسی تلاش کرده تا رویکردی متوازن و مبتنی بر منافع ملی در قبال تحولات سوریه اتخاذ کند اما حمایت از بشار اسد نیز به نوعی داشته است.
ب) موضع‌گیری مصر در قبال تحولات سوریه بعد از سقوط بشاراسد
عبدالفتاح السیسی درباره تحولات سوریه گفت است که مصر آنچه را در سوریه در حال وقوع است، دنبال کرده و تاکید می‌کند که سفارت مصر در دمشق به کار خود ادامه خواهد داد. همچنین وی بر ضرورت حفظ وحدت سوریه، یکپارچگی اراضی و امنیت مردم آن و نیز ضرورت آغاز یک روند سیاسی جامع که هیچ طرفی را مستثنی نکند و همه اجزا و بخش‌ها را در برگیرد، خواستار شد. رئیس‌جمهور مصر معتقد است که اسرائیل با تصرف منطقه حائل و اشغال خاک سوریه، توافقنامه جدایی 1974 را نقض کرده است. همچنین السیسی اظهار داشت که مصر هدف قرار دادن زیرساخت‌ها و توانایی‌های دولت سوریه توسط اسرائیل را رصد کرده و خواهان اعمال فشار بر اسرائیل برای توقف حملاتش به کشور سوریه است.
یکی از دلایل اصلی نگرانی مصر از تحولات سوریه، افزایش فعالیت گروه‌های افراطی در منطقه و بویژه مصر است. دولت مصر با توجه به تجربه خود در مبارزه با گروه‌های تروریستی در سینا و سایر مناطق، به شدت نگران گسترش تروریسم در خاورمیانه است. از این رو، قاهره تلاش کرده است تا از هرگونه اقدامی که منجر به تقویت گروه‌های افراطی شود، پرهیز کند.
در این راستا، به گزارش رای الیوم، ژنرال السیسی با فرماندهان نیروهای مسلح و نهادهای امنیتی در تاریخ 25 آذر 1403 دیداری داشت. در این دیدار که در زمان بسیار مهم و حساسی برگزار شد، السیسی به صراحت گفت: «ارتش آماده مقابله با هر گونه خطر داخلی و خارجی است. همچنین وی معتقد بود که با صلح اجتماعی می‌توان جامعه را اداره کرد، قبل از اینکه خشم مردم به تنش تبدیل شود باید به صدای مردم گوش داد»؛ بنابراین، واضح و مبرهن است که دیدار السیسی بلافاصله [بعد از 7 روز از سقوط بشار اسد] با نیروهای مسلح و نهادهای امنیتی کشور، این پیام را به مردم مصر مخابره می‌کند که السیسی قدرت و توانایی حفظ حکومت خود را دارد و نیروهای مسلح پشتیبان حکومت هستند.
عبدالفتاح السیسی، 25 آذر 1403، همچنین در دیدار با تعدادی از خبرنگاران در واکنش به تحولات سوریه گفت: «سوریه از موقعیت ژئوپلیتیکی مهمی برخوردار است. کسانی که در حال حاضر (در سوریه) تصمیم می گیرند صاحبان کشور هستند. یا آن را خراب می کنند یا می سازند».
رفتار مصر در آینده تحولات سوریه
بعد از سقوط بشار اسد، رفتار مصر با هیئت حاکمه جدید سوریه ممکن است تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار گیرد. این عوامل شامل منافع ملی مصر، تحولات منطقه‌ای و فشارهای بین‌المللی است. رفتارهای احتمالی مصر با سوریه عبارتند از:
1. حمایت از دولت انتقالی: مصر ممکن است از دولت انتقالی که پس از سقوط بشار اسد تشکیل شود، حمایت کند. این اقدام می‌تواند در راستای تلاش‌های قاهره برای ایفای نقش سازنده در حل بحران سوریه و تقویت موقعیت خود در جهان عرب باشد. سخنگوی وزارت امور خارجه مصر، تمیم خلاف، نسبت به آینده سوریه و گذار از مرحله انتقالی اشاره کرد که باید این مرحله با مشارکت فرقه ها و مذاهب مختلف سپری شود. همه نیروهای سیاسی سوریه در مدیریت روند انتقالی نقش داشته باشند. همچنین به گزارش الحره، بدر عبدالعاطی، وزیر امور خارجه مصر درباره دولت انتقالی سوریه گفت که کشورش متعهد به حمایت از یک روند انتقالی صلح آمیز و فراگیر در سوریه است و در عین حال خواهان احقاق حقوق همه فرقه‌های سوریه از جمله علوی ها و مسیحیان است و بر اهمیت مبارزه با تروریسم و تضمین امنیت تاکید دارد.
2. تقویت همکاری با بازیگران منطقه‌ای: سقوط بشار اسد ممکن است مصر را به تقویت همکاری با بازیگرانی همچون ترکیه و قطر سوق دهد. این کشورها نقش فعالی در تحولات سوریه داشته‌اند و مصر می‌تواند از طریق همکاری با آنها منافع خود را تأمین کند. به گزارش آرتی عربی، بدر عبدالعطی، وزیر امور خارجه، تماس های متعددی با طرف های منطقه ای و بین المللی برای هماهنگی مواضع و تبادل دیدگاه ها و ارزیابی ها در مورد وضعیت سوریه انجام داده است.
3. تعامل با قدرت‌های جهانی: مصر همواره تلاش کرده است تا سیاست خارجی خود را بر اساس تعادل میان قدرت‌های جهانی تنظیم کند. در موضوع سوریه نیز قاهره سعی دارد روابط خود را با بازیگران اصلی حفظ کرده و از تنش‌های غیرضروری اجتناب کند.
4. تمرکز بر امنیت ملی: یکی دیگر از اولویت‌های مصر پس از سقوط بشار اسد ممکن است تمرکز بر امنیت ملی باشد. قاهره نگران گسترش فعالیت گروه‌های تروریستی و فعال شدن گروه‌های اخوانی در قاهره است. بعد از تحولات سوریه، جنبش تغییر در اخوان المسلمین خواستار اتحاد مجدد این گروه شدند. به گزارش القدس العربی، این جنبش در بیانیه‌ای اعلام کرد: «پس از سقوط انقلاب ملتهای ما، پیروزی انقلاب سوریه امید را به قلب بهار عربی بازگرداند و به ما ثابت کرد که اراده مردم در صورت استوار ماندن و پایبند بودن شکست ناپذیر است. برای همه روشن شده است که رژیم نظامی در مصر همچنان از زمان کودتای وحشیانه خود، به ارتکاب بی عدالتی، ظلم و ستم ادامه داده است. ایستادن در برابر این رژیم دیگر یک گزینه نیست، بلکه وظیفه‌ای است که نمی توان آن را به تعویق انداخت. این بی عدالتی ساقط نمی‌شود مگر با اراده انقلاب واحدی که با تمام توان در جهت شکستن محدودیت‌ها و بازگرداندن و تقویت اراده مردمی تلاش می‌کند.» این جنبش همچنین در بیانیه خود اعلام کرد که این رژیم (مصر) جز با انقلاب نخواهد رفت و زندانیان ما در زندان های مصر جز با انقلابی واقعی که درخت استبداد را از ریشه کنده و حقوق را به صاحبانشان باز گرداند، آزاد نمی‌شود. این انقلاب با مذاکره تحقیرآمیز با رژیمی که جز ظلم و بی عدالتی باور ندارد و چیزی نمی شناسد به دست نمی‌آید.
5. میانجی‌گری در بازسازی سوریه: یکی از اولویت‌های مصر در سال‌های اخیر، گسترش همکاری‌های اقتصادی با کشورهای منطقه بوده است. در این زمینه، بازسازی زیرساخت‌های سوریه فرصتی مناسب برای شرکت‌های مصری فراهم می‌کند تا نقش فعالی ایفا کنند. این اقدام نه تنها به تقویت روابط قاهره با دمشق کمک می‌کند، بلکه فرصت‌هایی اقتصادی برای شرکت‌های مصری ایجاد می‌کند.
6. مبارزه با تروریسم: حقیقت این است که از اولین لحظه شروع درگیری‌ها در سوریه، مصر موضع خود را در قبال این بحران، یعنی حمایت از دولت سوریه و نهادهای ملی آن برای دستیابی به ثبات و مبارزه با تروریسم تعیین کرد. زیرا مصر با چالش‌های امنیتی داخلی مواجه است و مبارزه با تروریسم را یکی از اصول سیاست خارجی خود می‌داند. از این رو، قاهره از هرگونه ابتکار عمل مشترک منطقه‌ای برای مقابله با گروه‌های افراطی در سوریه حمایت می‌کند.
7. حفظ روابط دیپلماتیک با سوریه فعلی: به گزارش الحره، عبدالعاطی وزیر امور خارجه مصر در دیدار با خبرنگاران خارجی فعال در مصر تأکید کرد که «قاهره همچنان در سوریه حضور میدانی دارد و سفارت مصر هنوز در این کشور فعال است که نشان از تعهد قاهره به حفظ روابط دیپلماتیک و حمایت از ثبات سوریه است».
چالش‌ها و فرصت‌های مصر پس از سقوط بشار اسد
رفتار مصر پس از سقوط بشار اسد با چالش‌ها و فرصت‌هایی همراه خواهد بود. از جمله این چالش‌ها برای مصر، رقابت با دیگر بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی، مدیریت بحران‌های داخلی و مقابله با تهدیدات امنیتی است. در مقابل، تحولات سوریه فرصت‌هایی از جمله تقویت افزایش نفوذ منطقه‌ای و بهره‌برداری اقتصادی از بازسازی سوریه برای قاهره به دنبال خواهد داشت. هر چند به دلیل محدودیت‌های اقتصادی داخلی ممکن است مصر توانایی چندان مؤثری در بازسازی سوریه نداشته باشد. علاوه بر این، تقویت روابط با سوریه می‌تواند به افزایش نفوذ مصر در جهان عرب منجر شود و جایگاه این کشور را به عنوان یک بازیگر کلیدی تثبیت کند.
نتیجه‌گیری
اظهارات مقامات مصری حین آغاز تنش در سوریه همچون موضع‌گیری‌های سابق خود در این کشور بوده است؛ موضع مصر در قبال سوریه بر حفظ کشور و نهادهای آن، رد هرگونه مداخله خارجی و یا حمایت از شبه نظامیان یا گروه‌های مسلح در هر کشوری مبتنی است.
اما رفتار مصر پس از سقوط بشار اسد، در راستای حفظ تعادل میان منافع ملی، روابط منطقه‌ای و تعهدات بین‌المللی قابل تحلیل است. قاهره با اتخاذ رویکردی محتاطانه و تأکید بر راه‌حل‌های سیاسی، سعی دارد نقشی سازنده در سوریه ایفا کند. با این حال، محدودیت‌های داخلی و منطقه‌ای ممکن است توانایی مصر را برای تحقق اهداف خود کاهش دهد. پیش‌بینی می‌شود، عبدالفتاح السیسی پسا بشار اسد برای جلوگیری از فعال شدن گروه‌های مخالف و تروریسم در مصر بر امنیت ملی خود متمرکز شود و همکاری خود را با بازیگران کلیدی در عرصه تحولات سوریه تقویت کند. همچنین مصر از دولت انتقالی سوریه به شرط مشارکت تمامی فرقه‌ها در آینده سیاسی کشور حمایت خواهد کرد.
حمید علیزاده/
