الوقت- جنبش مقاومت اسلامی (حماس) پس از ترور شهید اسماعیل هنیه رئیس دفتر سیاسی خود در روز چهارشنبه در تهران، اکنون به دنبال انتخاب جانشینی برای وی می‌گردد، انتخابی که در شرایط حساس جنگ در غزه و وضعیت مشتنج منطقه از اهمیت فراوانی برخوردار است.
مجلس مشورتی حماس، به عنوان نهاد اصلی تصمیم‌گیری این جنبش، به زودی برای انتخاب رهبر سیاسی جدید تشکیل جلسه خواهد داد.
حماس روز شنبه در بیانیه‌ای اعلام کرد نهادهای اجرایی و شورای مشورتی آن، روند مذاکرات برای انتخاب رئیس جدید جنبش را آغاز کرده‌اند و پس از پایان رایزنی‌ها، رئیس جدید دفتر سیاسی اعلام خواهد شد.
بر اساس آنچه محب سلیمان احمد النواتی در کتاب خود "حماس از درون" منتشر شده در سال 2004 به آن اشاره کرده است، دفتر سیاسی نهاد اجرایی اصلی حماس است که در سال 1989 تأسیس شد.
حماس به عنوان یکی از دو گروه اصلی و قدرتمند فلسطینی در دوران حیات خود از قابلیت بالایی در نهادسازی برخوردار بوده است به صورتی که شهادت تعداد کثیری از رهبران اصلی این گروه طی دهه‌های ظهور این جنبش نتوانسته مانعی در مسیر حرکت و گسترش پایگاه اجتماعی و قدرت سیاسی آن باشد و این گروه توانسته مطابق با قوانین و مقررات داخلی به سرعت جایگزین‌هایی را برای فقدان رهبری معرفی کند.
در همین ارتباط ابراهیم المدهون، تحلیلگر سیاسی فلسطینی معتقد است: آنچه حماس را متمایز می کند این است که حماس یک جنبش نهادی است و دارای یک مجلس شورای مؤثر است که می تواند آسیب‌هایی را که در نتیجه تجاوزات اسرائیل به جنبش وارد می شود ترمیم کند، بنابراین این نهادها می‌توانند حتی در سایه جنگ وحشیانه بدون تزلزل ادامه فعالیت دهند.
سازوکار برگزاری انتخابات
جنبش حماس به دلیل ملاحظات مربوط به فشارهای امنیتی رژیم صهیونیستی، انتخابات داخلی خود را هر چهار سال یکبار در شرایطی کاملا محرمانه و بدون تبلیغات انتخاباتی از میان نامزدهایی که رتبه خاصی را در سلسله مراتب تشکیلاتی نهضت دارند، برگزار می کند.
انتخابات به سه منطقه تقسیم می شود: نوار غزه، کرانه باختری، و منطقه "خارجی" (خارج از سرزمین‌های فلسطین).
انتخابات داخلی حماس شامل چندین مرحله است که اولین مرحله آن انتخاب «شورای محلی» در سطح محله و به دنبال آن انتخاب «شورای بزرگ» در سطح استان است.
نهادهای اداری از این شوراها بیرون می‌آیند که منجر به انتخاب یک مجلس شورای عمومی در سطح هر منطقه، و سپس رئیس جنبش در منطقه می‌شود و این رهبران محلی اعضا «کمیته اجرایی» (دفتر سیاسی) که بالاترین نهاد مدیریتی جنبش است و توسط رئیس دفتر سیاسی جنبش اداره می شود را انتخاب می‌کنند.
نکته حائز اهمیت آن است که برای به دست آوردن کرسی ریاست دفتر سیاسی هیچکدام از رهبران جنبش اعلام نامزدی نمی‌کنند، بلکه اعضای منتخب شورای مشورتی به صلاحدید خود هر کسی را که مناسب می دانند برای ریاست دفتر سیاسی معرفی می کنند و هرکسی که بالاترین رای را کسب کند، به عنوان رهبر جنبش انتخاب می شود.
در این بین، انتخابات حماس در غزه در سال 2021 شاهد تحولی چشمگیر بود، زیرا برای اولین بار اسامی منتخبان دفتر سیاسی به طور رسمی اعلام شد و سایت رسمی جنبش عکس دسته جمعی آنها را منتشر کرد.
در حالی که حماس در غزه از آزادی کامل کار سازمانی برخوردار است و نام رهبری آن به طور علنی ذکر می شود، تحرکات سیاسی این جنبش در کرانه باختری مشمول ملاحظاتی است که پنهان کاری در کار سازمانی را اجتناب‌ناپذیر می‌کند تا از دستگیر شدن اعضای کادر رهبری توسط نهادهای امنیتی و نظامی رژیم و تشکیلات خودگردان جلوگیری شود.
این روال پیچیده و سازماندهی شده به خوبی نشان می‌دهد که در مرحله کنونی نیز چالشی در روند جانشینی اسماعیل هنیه و ثبات مدیریتی حماس ایجاد نخواهد شد و این گروه دارای انبوهی از رهبران مرکزی قوی و شجاع و مدبر و با ایمان است که می‌توانند به خوبی جای خالی شهید هنیه را پر کنند. رهبرانی همانند یحیی السنوار، خالد مشعل، خلیل الحیه، موسی ابومرزوق، نزار عوض الله، زاهر جبارین و حتی کسان دیگری که شاید به دلایل امنیتی ناشناخته هستند اما جایگاه مهمی در ساختار سیاسی و نظامی و عقیدتی جنبش برخوردارند.
در حال حاضر حماس اعلام کرده که روند انتخاب رهبر جدید ممکن است مدتی به طول بیانجامد. حماس در سال 2004 و پس از تکرار ترورهای رهبران اصلی آن در نوار غزه از جمله شیخ احمد یاسین موسس این جنبش، عبدالعزیز الرنتیسی و اسماعیل ابوشنب و دیگران برای مدتی از اعلام رئیس جدید دفتر سیاسی خودداری کرد.
از این رو پیشبینی می شود در حال حاضر تا انتخاب رئیس جدید، یکی از دو معاون شهید هنیه، یعنی یحیی السنوار در غزه، یا خالد مشعل در منطقه خارجی وظایف رئیس دفتر سیاسی جنبش را عهده دار شوند.
در اینجا برخی از رهبران برجسته حماس که شانس بیشتری برای انتخاب شدن به عنوان جانشین شهید هنیه را دارند آورده شده است.
یحیی سنوار
یحیی سنوار که از فوریه 2017 ریاست دفتر سیاسی جنبش حماس در نوار غزه را عهده دار است از مهمترین رهبران حماس به حساب می‌آید که سابقه مبارزاتی بسیار گسترده و درخشانی علیه اشغالگری رژیم صهیونیستی دارد و بعد از ماجرای طوفان الاقصی به مهمترین شخصیت حماس در جنگ تبدیل شده است و به همین دلیل از محبوبیت بسیار بالایی در میان هواداران مقاومت در فلسطین و حتی در جهان عرب برخوردار است.
این مبارز خستگی‌ناپذیر که از دل ساختار امنیتی و نظامی جنبش حماس سربرآورده اکنون 61 ساله است و از این مدت 23 سال عمرش را در زندان های اسرائیل گذرانده است. سنوار در سال 2011 به عنوان بخشی از یک معامله مبادله اسرا آزاد شد. بسیاری از ناظران و تحلیلگران اسرائیلی بر این باورند که آزاد کردن یحیی سنوار، بزرگترین اشتباهی بوده که رژیم اسرائیل علیه منافع خود مرتکب شده است.
سنوار در شهر خان یونس در جنوب نوار غزه به دنیا آمد و با تأسیس جنبش حماس در سال 1987، یعنی سال آغاز اولین انتفاضه، به جنبش حماس پیوست. او سپس «مجد»، سرویس امنیت داخلی حماس را تأسیس کرد.
تشکیلات امنیتی تحت مدیریت سنوار به تدریج به قدری قدرت گرفت که در مقام یک تشکیلات ضدجاسوسی، اشراف قابل ملاحظه‌ای را بر تحرکات رژیم اسرائیل و جاسوسان آن پیدا کرد و حتی برخی افراد که در حماس فعالیت داشتند و به جاسوسی برای اسرائیل می‌پردارختند را نیز شناسایی و با آنها برخورد کرده است.
او فرمانده سابق گردان های القسام است و توسط اسرائیل به عنوان مغز متفکر حمله 7 اکتبر تحت تعقیب قرار گرفته است.
خلیل الحیه
خلیل الحیه معاون رئیس جنبش در غزه، از نزدیکان یحیی السنوار شناخته می شود.
الحیه پس از پیروزی جنبش حماس در آخرین انتخابات سراسری فلسطین در سال 2006، رهبری فراکسیون حماس را در شورای قانونگذاری برعهده داشت.
الحیه یکی از برجسته ترین حامیان مبارزات مسلحانه برای پایان دادن به اشغالگری اسرائیل است که صهیونیست‌ها بارها قصد ترور او را کرده اند اما او توانسته از این ترورها جان سالم به در برد، به ویژه در سال 2007 که حمله موشکی به دادن خانه او شمال نوار غزه منجر به کشته شدن تعداد زیادی از اعضای خانواده اش شد.
موسی ابومرزوق
موسی ابومرزوق، یک چهره شناخته شده در میان کادر رهبری حماس و از مقامات ارشد دفتر سیاسی جنبش است. ابومرزوق در 9 فوریه 1951 در شهر رفح در جنوب نوار غزه به دنیا آمد .
ابومرزوق به عنوان اولین رئیس دفتر سیاسی از سال 1992 تا 1996 خدمت کرد. او کسی است که ایده تأسیس این دفتر را در سال 1985 مطرح کرد و اکنون مسئول دفتر روابط بین‌الملل جنبش را برعهده دارد و به نوعی می‌توان گفت دیپلمات ارشد و وزیر خارجه جنیش محسوب می‌شود.
زمانی که او در دهه 1990 در ایالات متحده زندگی می کرد، به اتهام جمع آوری پول برای شاخه مسلح حماس دستگیر شد. پس از آن به ویژه در اردن، مصر و قطر در تبعید ماند.
نام او همواره در شرایط خلأ رهبری حماس به عنوان یکی از گزینه‌های جانشینی مطرح می‌شود. در جریان انتخابات داخلی که در 6 می 2017 برای انتخاب رئیس دفتر سیاسی از میان سه شخصیت اسماعیل هنیه ، موسی ابومرزوق و محمد نزال برگزار شد ، مجلس شورای جنبش هنیه را به عنوان رئیس دفتر انتخاب کرد و سپس موسی ابومرزوق را به عنوان یکی از اعضای دفتر سیاسی جنبش منصوب شد.
از ابومرزوق به عنوان کسی یاد می‌شود که دارای رویکردی عملگرایانه همانند اسماعیل هنیه است
زاهر جبارین
زاهر جبارین که مدتها مسئولیت امور مالی حماس را بر عهده داشت، از نزدیکان هنیه بود و حتی از او به عنوان دست راست او یاد می شود.
جبارین در سال 1968 در روستای سلفیت در کرانه باختری به دنیا آمد. با تأسیس حماس در سال 1987، جبارین به این جنبش پیوست و یکی از بنیانگذاران شاخه نظامی آن محسوب می شود. او در انتفاضه اول، مسئولیت پخش آگهی‌های حماس را در کرانه باختری بر عهده داشت.
جبارین چندین بار در جریان انتفاضه اول فلسطین در سال 1987 و پس از آن دستگیر شد و مسئول چندین عملیات نظامی علیه اشغالگران اسرائیل در دهه 1990 بود. او در سال 1993، دستگیر و به حبس ابد محکوم شد اما اسرائیل او را در سال 2011 در جریان تبادل اسرای فلسطینی و سرباز گیلاد شالیت که توسط حماس اسیر شده بود، آزاد کرد.
جبارین را به عنوان یک چهره نزدیک به جریانات اخوانی خارج از فلسطین بویژه ترکیه نیز معرفی کرده اند. صهیونیست‌ها او را به عنوان مدیر اجرایی جنبش حماس تحت تعقیب دارند و آمریکا نیز وی را متهم به انتقال منابع مالی از ترکیه، لبنان و سودان می کند. وال استریت ژورنال یکبار در گزارشی به نقش او در سازماندهی عملیات مالی جنبش و مهندسی روابط مالی آن با ایران پرداخته بود.
او همچنین در عملیات های انجام شده توسط گردان‌های الاقصی شاخه نظامی جنبش حماس مشارکت داشته است.
خالد مشعل
خالد مشعل از چهره برجسته جنبش حماس محسوب می‌شود که پیش از شهید هنیه برای سالها ریاست دفتر سیاسی این جنبش را عهده دار بود. او از سال 1967 در تبعید به سر می برد و در این سالها در اردن، قطر، سوریه و کشورهای دیگر زندگی کرده است.
وی پس از ترور بنیانگذار حماس، شیخ احمد یاسین و جانشین وی عبدالعزیز رنتیسی، به عنوان رئیس دفتر سیاسی جنبش انتخاب شد. خالد مشعل از سال 1996 تا 2017 ریاست دفتر سیاسی را بر عهده گرفت و در سال 2017 هنیه جانشین مشعل شد.
نکته حائز اهمیت در میان اسامی مهمترین گزینه‌های جانشینی هنیه آن است که همه این رهبران همانند مبارزان جان بر کف مقاومت در غزه و کرانه باختری اهل سازش و مدارا با رژیم کودک‌کش نیستند و همه یکصدا تشکیل کشور واحد فلسطینی از بهر تا نهر آنهم از طریق مقاومت مسلحانه را صدا می‌زنند.
بر همین اساس طحانی مصطفی از گروه بین‌المللی بحران می‌گوید از نظر سیاسی غیرمنطقی است که انتظار داشته باشیم جانشین هنیه در قبال اسرائیل انعطاف‌پذیر باشد.
