الوقت- از زمان جنگ سال 2020 قره باغ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، که به تغییرات متناوبی در مرزهای ژئوپلتیکی منطقه ویژه با پایان جمهوری «آرتساخ» انجامید، معادلات سنتی قدرت نیز که برای دو دهه بر منطقه قفقاز جنوبی حکمفرفا بود دچار تحولات مهمی شده است. بر هم خوردن اتحاد نظامی و حتی تنش‌آمیز شدن روابط روسیه و ارمنستان و سوق یافتن فزاینده ایروان به دامان غرب و بر همین اساس گسترش دامنه حضور و نفوذ غربی‌ها در قفقاز جنوبی و آسیای میانه از این دست تحولات می‌باشد که می‌تواند در بازترسیم قواعد امنیتی این منطقه در دوران گذار کنونی بسیار تعیین کننده باشد.
در واقع ماحصل مناقشه قره باغ در سه سال گذشته، نه تنها برای ارمنستان، بلکه برای روسیه نیز بسیار ناخوشایند رقم خورده است و شکست تلاش‌‌های مسکو در حفظ صلح، می‌رود که حضور و نفوذ طولانی مدت این کشور در قفقاز جنوبی را به خطر بیاندازد.
یکی از نشانه‌های این وضعیت طی ماه‌ها و چند روز گذشته تنشی است که میان روسیه و ارمنستان بر سر نهایی شدن عضویت ایروان در دادگاه بین‌المللی کیفری روی داده است.
واکنش مسکو قابل پیش‌بینی بود و دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در اوایل مهرماه (اواخر سپتامبر 2023)، این اقدام را "بسیار خصمانه" خواند و در روزهای بعد مسکو برخی محدودیت‌های گمرکی بر کالاهای ارمنی وارداتی به روسیه اعمال نمود.
سخنگوی کرمیلن گفته بود: «ارمنستان به خوبی می داند که ما طرف [اساسنامه رم] نیستیم و ارمنستان از تصمیم دشوار [دیوان بین المللی کیفری برای صدور حکم بازداشت ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه] که بر اساس این اساسنامه اتخاذ شده است آگاه است. این چیزی نیست که ما از آن استقبال کنیم» .
اعتراض مسکو به دلیل حکمی است که دیوان کیفری بین المللی با 123 عضو دستور دستگیری رئیس جمهور روسیه و استرداد وی در صورت ورود به خاک تمامی اعضای خود را صادر کرده است. بنابراین با عضویت ایروان در دیوان کیفری بین‌المللی اکنون این عضویت وظیفه و مسئولیت جدیدی را بر دولت ارمنستان تحمیل می‌کند.
ایده پیوستن به دیوان کیفری بین‌المللی اولین بار پس از حمله آذربایجان به ارمنستان در سپتامبر 2022 و ادعای ایروان مبنی بر در دست داشتن ویدئوهایی از اعدام اسرای نظامی ارمنی به دست سربازان آذربایجانی مطرح شد. در آن زمان، برخی از حقوقدانان و سیاستمداران در ارمنستان خواستار عضویت در ICC به عنوان اهرم فشاری بر علیه باکو شدند. با این حال مخالفان این اقدام معتقد بودند که از آنجا که نه ترکیه و نه جمهوری آذربایجان در دادگاه کیفری بین المللی عضویت ندارند این اقدام منجر به فشار علیه باکو نشده و تنها تنش‌ها با روسیه را تشدید می‌کند.
اما اکنون جنگ در غزه و نقش‌آفرینی دادگاه کیفری در محکومیت رژیم صهیونیستی در انجام نسل‌کشی علیه غیرنظامیان و تأثیرات صدور این حکم بر ایجاد فشارهای سیاسی بین المللی بر صهیونیست‌ها در افزایش تمایلات مقامات ایروان برای تسریع در فرایند پیوستن به این دادگاه بسیار حائز اهمیت بوده است.
اساسنامه رم معاهده ای است که دیوان کیفری بین المللی را با صلاحیت رسیدگی به برخی جنایات بین‌المللی از جمله نسل کشی، جنایات علیه بشریت و جنایات جنگی تأسیس کرد. ارمنستان در سال 1999 اساسنامه رم را امضا کرد اما آن را تصویب نکرده بود.
اما در میان خشم و اعتراض روسیه، مقامات ایروان نارضایتی خود از عملکرد روس‌ها را در اتخاذ این تصمیم پنهان نکرده‌اند و پاشینیان نخست وزیر ارمنستان علی‌رغم تأکید بر این اینکه این اقدام ارتباطی با روابط با روسیه ندارد و برای حفظ امنیت این کشور صورت گرفته است، گفته بود: «تصمیم تصویب اساسنامه رم را زمانی گرفتیم که برایمان روشن شد که پیمان امنیت جمعی و ابزارهای مشارکت راهبردی روسیه و ارمنستان برای تضمین امنیت خارجی ارمنستان کافی نیست».
با وجود اینکه ایروان به طور رسمی در سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری مسکو (CSTO) عضو است، به نظر می‌رسد جنگ‌های قره باغ و پیشروی های سرزمینی باکو در این منطقه طی سه سال گذشته، ایروان را به این نتیجه رسانده که تضمین های امنیتی مسکو دیگر قابلیت بازدارندگی خود را در مقابل تهدیدات باکو و متحد آن ترکیه از دست داده است.
گفتنی است ارمنستان از زمان فروپاشی شوروی میزبان پایگاه نظامی روسیه در خاک خود بوده و مرزبانان روسیه از سال 1992 در مرزهای ارمنستان با ایران و ترکیه مستقر شدند. در سال 1995، یک پایگاه نظامی بزرگ روسیه در گیومری، دومین استان بزرگ ارمنستان افتتاح شد و پس از جنگ دوم قره باغ در سال 2020، ماموریت حفاظت از صلح در مرزهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان به صلح‌بانان روسی محول شد.
اما در میان گلایه‌های مقامات ارمنی، روس‌ها نیز استدلال می‌کنند که مواضع دولت پاشینیان در انصراف از ادعای ارضی ارمنستان در قبال قره باغ عامل اصلی دسته شدن دست روسیه برای دفاع از تمامیت ارضی این کشور در برابر جمهوری آذربایجان بوده است.
چند روز قبل از جنگ 19 سپتامبر 2020، پوتین در مصاحبه ای گفته بود که ارمنستان با اعلام پایبندی به اعلامیه 1991 آلما آتا، حاکمیت آذربایجان بر قره باغ را به رسمیت شناخت و روسیه را در موقعیت دشواری قرار داد زیرا علی اف به کرملین تأکید کرده بود اکنون که ارمنستان این واقعیت را به رسمیت می شناسد که قره باغ بخشی از خاک جمهوری آذربایجان است بنابراین وضعیت قره باغ دیگر موضوعی حل شده است. پوتین گفته بود که اگر ارمنستان خود قره باغ را به عنوان بخشی از جمهوری آذربایجان به رسمیت بشناسد، دیگر چه می توان گفت. یک هفته پس از سخنان پوتین، باکو عملیات نظامی خود را در قره باغ آغاز کرد.
اگرچه ادعای مسکو در مورد تفسیر اعلام پایبندی ارمنستان به اعلامیه آلما آتا 1991 با تفسیر یروان فاصله دارد اما نباید پیش زمینه اختلافات میان مسکو و ایروان با روی کار آمدن دولت پاشینیان و تمایل وی به نزدیکی بیشتر با غرب را در برور چنین وضعیتی نادیده گرفت.
در نتیجه این هنوز بی‌پاسخ مانده است که آیا مسکو می‌توانست برای متوقف کردن درگیریهای قره باغ که به شکست ارمنی‌ها انجامید، اقدامات بیشتر و مؤثرتری انجام دهد؟
این شرایط در نتیجه جنگ اوکراین بیش از پیش تشدید شد. پس از شروع عملیات نظامی روسیه در اوکراین، کاملاً مشهود بود که تمرکز مسکو این جنگ موجب کاهش توجه به سایر مسائل منطقه ای - از جمله مسائل قفقاز جنوبی شد. بنابراین جنگ در اوکراین توانمندی روسیه برای ورود به یک درگیری جدید با جمهوری آذربایجان و حامی اصلی آن یعنی ترکیه، تحت تأثیر قرار داده بود.
چنانکه یکی از گزینه‌هایی که ارمنستان چشم انتظار یاری روسیه را داشت افزایش صادرات تسلیحاتی به ایروان بود، اما مسکو به تمام سلاح‌هایی که می‌توانست برای جنگ در اوکراین بکار آید، نیاز داشت. ایروان حتی مدعی شد که که مسکو از تامین تسلیحاتی که قبلا پول آنها پرداخت شده است خودداری می کند و ارمنستان را مجبور نمود به تامین سلاح از هند روی آورد . حتی پیشنهادهایی وجود دارد که ارمنستان ممکن است تسلیحات غربی بخرد. ایروان حتی کمک های بشردوستانه را به کیف فرستاد تا نارضایتی خود را کاملاً نشان دهد.
در این میان برخی ملاحظات ژئوپلتیکی هم در نرمش مسکو در قبال جمهوری آذربایجان بی‌تأثیر نبوده است زیرا روسیه از نزدیک شدن به باکو کسب برخی منافع اقتصادی را برای کاهش تأثیرات تحریم‌های گسترده غرب دنبال می‌کند. یکی از این همکاری‌ها به نقش مهم جمهوری آذربایجان در راه‌اندازی و تقویت کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب مربوط است که روسیه بعد از جنگ اوکراین به شدت آن را دنبال می‌کند.
در جستجوی حل معمای امنیتی؛ به سوی سراب غرب
در میانه تنش میان مسکو و ایروان آنچه بر عمیقتر شدن شکاف‌ها خواهد انجامید تقویت گرایش مقامات ارمنی به نزدیک با غرب است. در حالی که ناتو سالهاست با طرح کمربند امنیتی در شرق اروپا به دنبال مهار روسیه است فرصت‌های گسترش نفوذ در آسیای میانه و قفقاز چیزی است که اروپا نمی‌خواهد آنها را از دست بدهد.
در هفته‌های گذشته، اروپا مواضع و تحرکاتی مانند تاکید بر احترام به حق بازگشت ساکنان قره باغ کوهستانی، حمایت از چشم انداز پیوستن گرجستان به اتحادیه اروپا، مشارکت در پروژه اجرای کابل برق در امتداد دریای سیاه، امضای قرارداد گاز جدید با باکو و تلاش برای ایفای نقش در میانجیگری مذاکرات بین باکو و ایروان در پیش گرفته است.
در گذشته نیز اروپا نشان داد که از تنش میان روسیه با کشورهایی همانند با مولداوی و گرجستان برای تقویت روابط خود با این کشورها استفاده کرده بود از جمله ولداوی در سال 2022 وضعیت نامزدی عضویت در اتحادیه اروپا را دریافت کرد و گرجستان نیز می تواند در اواخر سال جاری آن را دریافت کند. اکنون نمی توان رد کرد که ارمنستان نیز ممکن است با چراغ سبز بروکسل راه آنها را دنبال کند.
اما در این میان قدر مسلم آن است که خوشبینی مقامات ارمنستان از گرفتن تضمین‌های امنیتی در صورت نزدیکی به غرب چندان با تجربه ماه‌های اخیر مطابقت ندارد چنانکه آمریکا و اروپا هیچ اقدام عملی در قبال مسائلی مانند حقوق اقلیت ارمنی در قفقاز و تهدیدات ناشی از مسدود شدن کریدور لاچین بر زندگی ساکنان آن منطقه انجام ندادند؛ زیرا چنین ضامنی باید آماده درگیری مسلحانه با جمهوری آذربایجان باشد.
