الوقت- آغاز بحران داخلی سوریه در مارس 2011 این کشور را به عرصه تاخت و تاز و رقابت جمعی از نیروهای داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرد. در اوایل شروع بحران داخلی، چهار نیروی فعال وارد عرصه رقابت شدند. نیروهای حکومت مرکزی سوریه، ارتش آزاد، جبهه النصره و کردها جناح‌بندی‌های اولیه بحران را ایجاد نمودند؛ اما بعد از تاسیس داعش در 2013 بازیگری پنجم وارد عرصه نبرد شد که محور اصلی بحران داخلی سوریه را شکل بخشید و در حال حاضر بیش از نیمی از خاک این کشور را تصرف کرده است. در این میان کردها در شمال سوریه با کنترل بر مناطق کردنشین خودمختاری دموکراتیک را در قالب ساختار سه کانتون عفرین، کوبانی و جزیره ایجاد نمودند. کنترل تل ابیض (گری سپی) در استان رقه (استانی که پایتخت داعش است) از سوی کردهای سوری در ژوئن 2015 رویدادی بود که باعث شد آنان دو کانتون جزیره و کوبانی را به هم الحاق نمودند و شرایط به‌گونه‌ای شد که کردها به مهم‌ترین همسایگان ترکیه در مرزهای هم‌جوار با سوریه تبدیل شدند.
متعاقب این تحولات، طرح کردها برای تصرف نواحی مابین دو کانتون کوبانی و عفرین، جهت اتصال کامل کانتون‌های سه‌گانه مورد توجه زیادی قرار گرفت. بر این اساس، که آنان با پیشروی از غرب کوبانی و نیز پیشروی از شرق عفرین طرح الحاق کامل کانتون‌ها را می‌توانند اجرایی کنند. اما، در ماه‌های اخیر شاهد هستیم که دولت ترکیه واکنش جدی نسبت به این وقایع داشته است. آنکارا در همان ماه ژوئن (همزمان با تصرف تل ابیض توسط کردها) رسما وارد جبهه نبرد با داعش شد و بار دیگر جنگ با حزب کارگران کردستان (PKK ) را از سر گرفت. در این میان مهم‌ترین نکته مورد تاکید رجب طیب اردوغان و احمد داود اغلو ضرورت یافتن ایجاد منطقه امن مورد ادعای آنان در شمال سوریه بود. طی یک ماه شاهد گذشته اردوغان که مسرور از پیروزی انتخاباتی حزب خود در انتخابات پارلمانی اول نوامبر 2015 بود بار دیگر بر تلاش آنکارا و نیز ضرورت ایجاد منطقه امن در سوریه تاکید نمود.
تقاضای دولت ترکیه برای ایجاد منطقه امن (Safe Zone ) در شمال سوریه به آغاز بحران داخلی در سوریه باز میگردد. منطقه‌ای به طول 90 کیلومتر و عرض 50 کیلومتر مابین شهرهای جرابلوس و اعزاز (در شمال استان حلب واقع در میان دو کانتون کردنشین کوبانی و عفرین). آنکار از ابتدای آغاز بحران سوریه در 2001 تا کنون بر ایجاد منطقه امن تاکید داشته است. هر چند در چندین مرحله تقاضای ایجاد منطقه امن از سوی کشورهای غربی از جمله آمریکا رد شده است؛ اما با نگاهی به اهداف ترکیه از ایجاد منطقه امن می‌توان دلایل اصرار ترکیه را خوبی فهم نمود.
اهداف ترکیه از ایجاد منطقه امن
اهداف و دغدغه‌های اصلی ترکیه در ارتباط با ایجاد منطقه امن را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
1. ممانعت از پیشروی حزب اتحاد دموکراتیک (PYD ) و جلوگیری از ایجاد اقلیم کردستان سوریه: در صورت پیشروی نیروهای نظامی کردها از جمله یگان‌های مدافع خلق (YPG ) و یگان‌های محافظ زنان (YPJ ) به سمت غرب در کوبانی، رسماً کانتون‌های سه‌گانه جزیره، کوبانی و عفرین به همدیگر متصل خواهند شد. در نتیجه الحاق این سه کانتون کردی، آنکارا رسما بخش اعظم راههای ارتباطی خود را با نیروهای ارتش آزاد و دیگر نیروهای تحت نفوذ خود را از دست خواهد داد. بدین ترتیب بیش از 80 درصد از مرز ترکیه با سوریه در اختیار کردها قرار میگیرد؛ از این‌رو بارها مقامات ترک ادعا کرده‌اند که برای پیش‌گیری از اتصال مناطق مابین عفرین و کوبانی و کنترل آن توسط نیروهای مبارز کرد سوری از هیچ اقدامی فروگذاری نخواهند کرد. کنترل بر مناطق مابین اعزاز و جرابلوس می‌تواند اهمیت استراتژیک زیادی برای ترکیه داشته باشد که از این طریق بتواند هم از پیشروی کردها و الحاق کانتون‌های کوبانی و عفرین جلوگیری و بر تحرکات کردها نیز کنترل کامل داشته باشد. همچنین، ترکیه می‌تواند با کنترل بر این منطقه از کارت فشار حضور نیروهای ارتش برای مداخله نظامی، در برایر کردها بهره بگیرد.
2. حصر ژئوپولیتکی کردها:کردها به طور کلی و به طور اخص در سوریه و عراق به لحاظ جغرافیایی محصور در خشکی هستند و این موجب تنگنای ژئوپولیتیکی کردها شده است. این وضعیت، عملاً به صورت تاریخی توان چانهزنی و قدرت آنها را محدود ساخته است. اما حرکت کردهای سوریه به سمت غرب و الحاق مناطق کردنشین به همدیگر می‌تواند به عاملی برای پایان شکنندگی و ناپیوستگی جغرافیایی خود در سوریه باشد و آنها را به 50 کیلومتری دریای مدیترانه و آبهای آزاد برساند. .بحران از آنجایی بغرنج تر میشود که کردها در مناطق خارج از عفرین(یعنی غربیترین نقطه مناطق کردنشین)به صورت اقلیتی محسوس و بزرگ چه در ترکیه (منطقه آنطاکیه) و چه در لاذقیه (جبل الاکرد) حضور چشمگیری دارند. به طور یقین آنکارا با برآوردی استراتژیک این امر را مهم‌ترین کابوس خود در آینده سناریوها و تحولات سوریه قلمداد خواهد کرد. زیرا درصورت تحقق این امر عملاً مرزهای ترکیه به طور کامل با جهان عرب توسط کردها قطع خواهد شد و در سراسر مرزهای جنوبی خود کردستانی را باید تحمل کند که دیگر فارغ از حصر ژئوپولیتیکی است.
3. محافظت از شهرهای مرزی ترکیه در برابر تهدیدات احتمالی: از نظر دولت‌مردان آنکارا کنترل نواحی مرزی سوریه در همسایگی ترکیه توسط نیروهای حزب اتحاد دموکراتیک تهدیدی جدی برای امنیت ملی این کشور است. از نظر ترکیه حزب اتحاد دموکراتیک شاخه سوری حزب کارگران کردستان (PKK ) بوده و همانند جریان مادر در جرگه‌ی گروه‌های تروریستی قرار می‌گیرند. از این‌رو، ضروری است برای پیش‌گیری از هر گونه هرج و مرج ترکیه حوزه‌ای از نفوذ را در خاک سوریه داشته باشد.
4. حفظ ارتباط و نفوذ میان نیروهای تحت حمایت ترکیه در سوریه: ترکیه در حال حاضر در دو محور ادلب-لاذقیه و حلب با سوریه و نیروهای مخالف بشار اسد دارای مرز زمینی است اگر تلاش کردها برای الحاق مناطق خود منتج به نتیجه شود عملاً ارتباط ترکیه با بخش بزرگی از اپوزیسیون سوریه قطع میشود این مسئله برای ترکیه شکستی استراتژیک محسوب میشود زیرا ترکیه در طول چند ماه گذشته به شدت تلاش کرده است (برای نمونه تشکیل غرفه عملیات مشترک نیروهای معارض تحت عنوان جیش الفتح) حلب که بزرگترین شهر سوریه در شمال این کشور را به تصاحب درآورد و از آنجا پروژه فتح دمشق را هدایت کنند. در صورت تحقق پروژه کردها از یک طرف بخش بزرگی از کریدور امداد رسانی آنکارا به نیروهای اپوزیسیون قطع میگردد و عملاً این نیروهای برای فتح حلب محبور هستند راه طولانی ترکیه-ادلب-حلب را در پیش بگیرند که این به لحاظ نظامی یعنی پیشروی نیروهای مخالف بشار به شدت کند و یا حتی فلج میشود. از طرف دیگر بخش بزرگی از نیروهای اپوزیسیون در شمال سوریه ایزوله و منزوی خواهند شد.
5. ممانعت از ورود پناهندگان و آوارگان جنگ برای ورود غیرقانونی به ترکیه: یکی دیگر از اهداف جدی ترکیه از ایجاد منطقه امن که بارها از سوی مقامات دولتی ترکیه مورد تاکید قرار گرفته در ارتباط با ایجاد منطقه‌ای پرواز ممنوع و به‌دور از درگیری در داخل خاک سوریه است. بر این اساس دیگر مردم سوریه نیازی ندارند به کشورهای همسایه و یا کشورهای اروپایی مهاجرت کنند؛ بلکه در داخل مرزهای سوریه می‌توان منطقه‌ای امن ایجاد نمود که در آنجا کمپ‌های آوارگان برپا شوند. هر چند این امر می‌تواند پیشنهاد بسیار مناسبی برای پیش‌گیری از تبعات جنگ بر شهروندان سوری باشد؛ اما واقعیت امر این است که این راه‌کار آنکارا به‌نوعی مشروعیت‌بخشی به تلاش خود برای داشتن عمق استراتژیک در داخل کشور سوریه است.
آرمان سلیمی (پژوهشگر مسائل خاورمیانه)
