الوقت- علی رغم گذشت چند روز از سرنگونی سوخوی 24 روسیه توسط نیروی هوایی ترکیه، این حادثه همچنان در صدر توجه مقامات دو کشور قرار دارد. در طی این مدت روس‌ها به شدت رهبران ترکیه را به باد انتقاد گرفته و حق دادن پاسخی درخور به آنان را برای خود محفوظ دانسته اند. در عین حال اعتراضات ضدترکیه‌ای در مسکو، احضار شدن چند باره سفرای دو کشور، کاهش روابط تجاری و نظامی دو طرف و مصمم‌تر شدن روسیه برای تداوم حملات علیه تروریست‌ها در سوریه از جمله دیگر اتفاقاتی بوده که بلافاصله پس این حمله به وقوع پیوسته است. از طرف دیگر درباره انگیزه های اصلی ترکیه برای این اقدام و نیز چشم انداز روابط دو کشور در آینده همچنان تحلیل های مختلفی ارائه می شود که نشان از اهمیت این موضوع در روند تحولات آتی منطقه بویژه در سوریه داشته باشد.
اما در نگاه تحلیلگران منطقه ای آنچه بیش از همه خودنمایی می کند، عامدانه بودن این اقدام از سوی ترکیه است که می تواند ناشی از دلایل و انگیزه های مختلف این کشور از جمله خروج از انزوای منطقه ای این کشور باشد. در واقع به نظر می رسد که ترک‌ها برای خروج از انزوا و تغییر در روند تحولات راه دیگری جز این نداشتند و برای تغییر دادن شرایط حاکم بر روند تحولات ناگزیر از مبادرت به این اقدام جنگ‌طلبانه شده‌اند. چرا که در این مدت چند ساله تمامی طرح‌ها و نقشه‌های ترکیه برای آینده سوریه نقش بر آب شده است، از یک‌سو نه آنطور که آنکارا می‌خواست بشار اسد از قدرت خلع شد و از سوی دیگر طرح ترکیه برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع در نوار مرزی مشترک با سوریه به شدت شکست خورد. این در حالیست که مواضع اروپایی‌ها و غربی‌ها نیز با روزهای آغازین بحران سوریه بسیار متفاوت است و در حال حاضر آنها حضور و نقش آفرینی اسد در مراحل انتقالی سوریه را پذیرفته‌اند و این مسلماً شکست قابل توجهی برای آنکارا به محسوب می شود.
همچنین دیگر عاملی که ترک‌ها را به این حمله ترغیب کرد، چالش‌هایی بود که به واسطه حملات جنگنده‌های روسی برای ترکمن‌های سوری ساکن در نوار مرزی سوریه و ترکیه ایجاد شده است. دولت ترکیه معتقد بود، جنگنده‌های روس ترکمن‌ها را هدف حملات خود قرار داده‌اند. این در حالیست که ترکیه توانایی خود را بر ایجاد یک ارتش مسلح ترکمن بر ضد بشار اسد در منطقه مرزی دو کشور متمرکز کرده بود.
ضلع دیگر این واقعه شاید این باشد که ترکیه کوشیده از این رهگذر دو قطبی غربی – شرقی را در خصوص بحران سوریه بار دیگر برجسته کند، زیرا فرانسه نیز بعد از حملات تروریستی پاریس مایل به پیوستن به ائتلاف روسی و ایرانی شده بود. بنابر این دور از ذهن نبود که در منطقه یک پیوند ضد تروریستی با حضور کشورهای غربی ایجاد شود و مجموعه این عوامل قطعاً با منافع ترکیه در منطقه هم‌راستا نباشد.
از سوی دیگر این نکته را نیز باید افزود که ارتش و دولت ترکیه به تنهایی نمی‌توانسته‌اند دست به چنین حمله‌ای بزنند و دست‌کم با هماهنگی کامل آمریکایی‌ها و ناتو انجام شده است. ارتش ترکیه یک ارتش کاملاً وابسته به ناتو است و حتی خود کارشناسان نظامی ترک نیز معترفند که یک جنگنده ترکیه بدون هماهنگی با ستاد فرماندهی ناتو حتی اجازه ندارد از روی زمین بلند شود و باید در هماهنگی کامل با هم باشند. همچنین نحوه واکنش رهبران آمریکا و غرب به این مسئله داشتند، نشان می‌دهد این اقدام هماهنگ شده بوده و آنها خواستار انتقال پیام خاصی به روسیه بوده‌اند. گفته می‌شود غرب و ناتو می‌خواهند این پیام را به روس‌ها انتقال دهند که اگر بخواهد همچنان به حملات خود در سوریه ادامه دهد و این الگو را در دیگر بحران‌ها نیز در پیش بگیرد با واکنش آنان مواجه خواهد شد. بدین معنا شاید گزاف نباشد اگر بگوییم نقش ترکیه در این حادثه تنها به نمایندگی ناتو و غرب خلاصه می‌شود و این نمایندگی هم صرفاً هم‌مرز بودن با منطقه عملیاتی روس‌هاست.
اما در زمینه پیامدهای این واقعه به نظر می رسد استفاده از اهرم های اقتصادی در دستور کار سوریه باشد. چرا که عضویت ترکیه در ناتو، احتمال درگیری نظامی روسیه با این کشور را به شدت کاهش می‌دهد، زیرا درگیر شدن روسیه با ترکیه به معنای درگیر شدن با ناتو است. اما سطح روابط تجاری روسیه و ترکیه به شدت تنزل خواهد یافت و روسیه همچنین می‌تواند از اهرم گاز هم برای فشار به ترکیه استفاده کند. ترکیه حدود 60 درصد از گاز مصرفی خود را از روسیه تأمین می‌کند و قطع صدور گاز از سوی روس‌ها می‌تواند ضربه اقتصادی بزرگی باشد و دولت ترکیه را با مشکلات زیادی روبرو سازد.
در مجموع باید گفت که شرایط و تحولات سوریه به سمتی در حال حرکت است که نشان می‌دهد، ترکیه در حال منزوی‌تر شدن است و این انزوا از منظر سیاسی نیز برای روسیه یک برد به حساب می‌آید. از این رو می‌توان گفت حمله به جنگنده روس باعث مصمم‌تر شدن آنها برای مقابله هرچه قدرتمندانه‌تر با تروریست‌های داعش شده است. از سوی دیگر ما امروز می‌بینیم که بدبینی رسانه‌های غربی هم در مورد نقش ترکیه در مبارزه علیه تروریسم و بحران سوریه در حال افزایش یافتن است، به طور مثال گزارش‌های زیادی خرید نفت داعش توسط ترک‌ها را مورد انتقاد قرار دارد. این مسائل می‌تواند تأثیرات عمده‌ای روی بحران سوریه داشته باشد. به‌هر‌حال همکاری کشورهای غربی با ائتلاف ضد داعش نیز افزایش خواهد یافت و شاهد تغییر و تحولات زیادی در نحوه مبارزه با داعش و دیگر گروه‌های تروریستی خواهیم بود.
شعیب بهمن
