اوکراین و ترکیه در مقام دو بازیگر کلیدی در حوزه دریای سیاه و دو نامزد چند دهه‌ای برای عضویت در اتحادیه اروپا، در چند سال گذشته، به ویژه طی چند ماه اخیر، گام‌هایی جدی را در مسیر تعمیق روابط و افزایش سطح همکاری‌ها برداشته‌اند
الوقت – اوکراین و ترکیه در مقام دو بازیگر کلیدی در حوزه دریای سیاه و دو نامزد چند دهه‌ای برای عضویت در اتحادیه اروپا، در چند سال گذشته، به ویژه طی چند ماه اخیر، گام‌هایی جدی را در مسیر تعمیق روابط و افزایش سطح همکاری‌ها برداشته‌اند. مهم‌ترین نمود این امر را می‌توان در جریان دیدار ولادیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین، با رجب طیب اردوغان همتای ترک خود در 16 اکتبر 2020 (25 مهر 1399) در شهر استانبول مورد ارزیابی قرار داد. نکته قابل توجه در جریان این سفر این بود، که تنها چند روز قبل از آن، مسکو در جریان مذاکرات قره‌باغ به آنکارا روی خوش نشان نداده بود و تمامی ظواهر نشان می‌داد که این کنش آنکارا پیامی مستقیم به روس‌ها است.
اکنون این روند حتی در مسیر تعمیق هر چه بیشتر قرار گرفته است. نمود بارز این امر را می‌توان در جریان سفر هیاتی از مقامات بلندپایه اوکراینی شامل دنیس شمیگال، نخست وزیر و وزیران صنایع استراتژیک و عمران اوکراین در 30 نوامبر 2020 (10 آذر 1399) برای انجامی سفری دو روزه به ترکیه با هدف تقویت مناسبات دو جانبه مشاهده کرد. به طور حتم آنکارا و کیف در حوزه‌های مختلفی همچون مسائل مربوط به دریای سیاه، پیوستن به اتحادیه اروپا، همکاری با ناتو، همکاری اقتصادی و سیاسی و نیز پرونده شبه جزیره کریمه سطح به هم پیچیده از مناسبات را با یکدیگر دارند. با این اوصاف، اکنون پرسش قابل تامل این است که این دو کشور از افزایش سطح مناسبات و سرعت بخشیدن به همکاری‌های دو جانبه در چند ماه اخیر چه اهدافی دارند؟ در این زمینه می‌توان در دو سطح سیاسی و اقتصادی نیات هریک از آنکارا و کیف را مورد خوانش و بررسی قرار داد.
تعمیق هماهنگی‌های نظامی و سیاسی؛ کانونی چند جانبه و چند سطحی برای همکاری
بدون تردید مهم‌ترین انگیزه دو کشور ترکیه و اوکراین از نزدیکی به یکدیگر طی چند سال گذشته را می‌توان پیرامون اهداف سیاسی و نظامی مورد ارزیابی قرار داد. در این زمینه چند نکته محوری قابل تامل هستند:
1- تمرکز بر همکاری‌های نظامی و خریدهای تسلیحاتی: برجسته‌ترین سطح همکاری‌های دو کشور ترکیه و اوکراین طی چند سال گذشته را می‌توان پیرامون همکاری‌های نظامی و تسلیحاتی مورد ارزیابی قرار داد. در سالهای اخیر کشور اوکراین تمایل ویژه‌ای به خرید تسلیحات ترکیه‌ای نشان داده است که برجسته ترین نمونه آن همکاری دفاعی به ویژه در زمینه هواپیماهای بدون سرنشین است. در سال 2019 ، اوکراین شش جنگنده Bayraktar TB2 را از ترکیه خریداری کرد. همچنین، وادیم نوزدری، مدیرعامل شرکت صنایع دفاعی اوکراین، در اکتبر 2019 اعلام کرده بود: «اوکراین به خرید حداکثر 48 جنگنده TB2 رغبت دارد تا از این طریق این کشور به بزرگترین کانون هواپیمای بدون سرنشین در خارج از ترکیه تبدیل شود.
در سطوح مختلف، توسعه پهپادهای «بایراکتار» ترکیه محصول توسعه روابط دفاعی با اوکراین بوده است. جدیدترین هواپیمای بدون سرنشین آنکارا که با نام شناخته می‌شود، مجهز به موتور توربوشارژ تولید شده در اوکراین است. شرکت هواپیماهای بدون سرنشین «بابراکتار» برای تولید موتورهای جدید و فناوری موشکی موسوم به «سپر دریای سیاه» با یک شرکت اوکراینی وارد همکاری مشترک شد. در سطحی دیگر بنا بر گزارش، گزارش مجله «Defense Review» اوکراین ، اکنون دو کشور در حال مذاکره در مورد ساخت هواپیمای بدون سرنشین جنگی هستند.
در واپسین کنش در جهت تعمیق همکاری‌های نظامی میان دو طرف، روسلان خامچاک رئیس ستاد کل نیروهای مسلح اوکراین اعلام کرد که اوکراین در سال 2021 از ترکیه 5 فروند پهپاد از نوع «بایراکتار» خریداری خواهد کرد. شایان ذکر است که اوکراین در سال 2019 نیز شش فروند پهپاد از نوع «بایراکتار تی بی 2» و 3 ایستگاه کنترل زمینی از ترکیه خریداری کرده بود.
2- تقابل با مسکو؛ زمینه‌ای برای تعمیق همکاری‌های سیاسی: اوکراین و ترکیه در سالهای گذشته به مرور روابط سیاسی خود را تقویت کرده‌اند. آغاز این روند را به طور مشخص می‌توان به تقابل با رقیبی مشترک به نام روسیه و بحث الحاق شبه‌جزیره کریمه به مسکو در سال 2014 مورد ارزیابی قرار داد. ترکیه در ابتدای امر در سال 2014 از به رسمیت شناختن کریمه به عنوان بخشی از روسیه خودداری کرد و از تاتارهای کریمه در شبه جزیره دفاع کرد. حتی در اکتبر 2017 ، اردوغان شخصاً برای آزادی دو نفر از رهبران تاتارها وارد عمل شد و با رایزنی با دولت روسیه، آنها را از زندان رها کرد.
در سطحی دیگر، در تحولات اخیر بحران قره‌باغ میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان که ترکیه و روسیه در دو قطب مقابل یکدیگر قرار گرفتند، دولت اوکراین با صراحت تمام حمایت خود را از مواضع آنکارا اعلام کرد. در این زمینه، دیمیترو کولبا، وزیر امور خارجه اوکراین تصریح کرده بود که هر درگیری منجمد و بدون حل مجدداً شعله‌ور خواهد شد و کی یف از آنکارا در همسویی با دولت آذربایجان علیه جمهوری ارمنستان شوروی سابق حمایت خواهد کرد.
در این مدت ترکیه نیزحمایت خود را از خواسته تاتارها در شبه جزیره کریمه علیه مسکو ادامه داده است. در همین زمینه، در جریان سفر زلنسکی به استانبول در 16 اکتبر 2020 (25 مهر 1399) ابراهیم کالن با حضور در کنار مصطفی عبدالجمیل کریمه اوغلو نماینده مجلس اوکراین و رهبر تاتارهای کریمه و انتشار عکس از او در مقام یک قهرمان، پیامی صریح و شفاف را برای روسیه ارسال کرد. کالن در شرح عکس خود نوشته بود: «در کنار رهبر افسانهای مبارزه تاتارهای کریمه مصطفی آغا... ترکیه همواره در کنار تاتارهای کریمه خواهد ایستاد.»
اما فراتر از موضوع روسیه دو کشور ترکیه و اوکراین در زمینه پیوستن به اتحادیه اروپا، همکاری با ناتو و مسائل سیاسی مربوط به حوزه دریای سیاه تعاملات خود را افزایش داده‌اند. در مجموع، در خوانش سطح مناسبات سیاسی میان دو طرف می‌توان اظهارات دیمیترو کولبا، وزیر امور خارجه اوکراین، را پیرامون مناسبات سیاسی با ترکیه موردنظر قرار داد که طی آن تاکید می‌کند: «ما از ترکیه به دلیل حمایت مداوم و استوار آن از تمامیت ارضی و حاکمیت اوکراین و همچنین تمایل رئیس جمهور اردوغان به تعامل با رئیس جمهور اوکراین برای حل مسائل مربوط به این وضعیت، به ویژه هنگامی که صحبت از سرنوشت تاتارهای کریمه تحت اشغال روسیه در شبه جزیره است، سپاسگزاریم.»
اهداف اقتصادی ترکیه و اوکراین
یکی دیگر از مهم‌ترین اهداف ترکیه و اوکراین در افزایش روابط و همکاری‌های دو جانبه را می‌توان پیرامون مسائل اقتصادی مورد ارزیابی قرار داد. در این زمینه باید توجه داشت که موقعیت ژئواکونومیک دو کشور ترکیه و اوکراین در مجاورت دریای سیاه، زمینه‌ای بسیار مناسب را برای بازرگانی، همکاری‌های توریستی، تجارت و همکاری در زمینه انتقال انرژی فراهم کرده است. نگاهی به نقشه دریای سیاه و بستر ترانزیت دریایی و ریلی، نشان دهنده این است که اوکراین، به عنوان کشور مادر معادن جهان و دارای ارزشمندترین خاک کشاورزی دنیا، برای ترکیه از اهمیتی خاصی برخوردار است. اما در همین نقشه، موقعیت شبه جزیره کریمه و جمعیت 12 درصدی تاتارهای ترک تبار آن، نکته‌ای است که همواره مورد توجه ترکیه قرار گرفته است.
در واقع، اوکراین کانون اصلی انتقال انرژی روسیه به اروپا محسوب می‌شود و به همین دلیل به شکل اجباری مسکو شریک اصلی تجاری این کشور محسوب می‌شود. در سال‌ها اخیر نیز اوکراین در زمینه صادرات محصولاتی همچون دانه‌های روغنی، محصولات کشاورزی، تجهیزات الکترونیکی، فولاد و سنگ‌های معدنی، پیشرفت قابل توجهی داشته است. در چند سال اخیر نیز شرکتهای بخش خصوصی ترکیه، توانسته‌اند 128 پروژه را به ارزش 7 میلیارد دلار در اوکراین به بهره برداری برسانند. همچنین، اردوغان در ماه نوامبر 2020 نیز برای شرکت در اجلاس با ولدیمیر زلنسکی ، رئیس جمهور اوکراین ، به کیف سفر کرد و در آنجا توافق نامه دو برابر تجارت از 4.8 به 10 میلیارد دلار را امضا کردند.
در همین زمینه، در آخرین کنش نیز یکی از اهداف اصلی سفر هیات بلندپایه اوکراینی به آنکارا به ریاست دنیس شمیگال را می‌توان در ارتباط با مهیا کرن زمینه سرمایه‌گذاری ترکیه در کشور اوکراین مورد ارزیابی قرار داد. نکته قابل تامل این است که در این سفر، نخست‌وزیر اوکراین با صراحت بر ضرورت افزایش همکاری‌های دو جانبه در بخش توافقتامه تجارت ازاد تاکید کرده است.
اکنون نکته قابل تامل این است که اوکراین قصد دارد مناسباتش با ترکیه در زمینه اقتصادی را به سطح همکاری‌های شراکت استراتژیک ارتقاء ببخشد. در این زمینه، دنیس شمیگال، نخست وزیر اوکراین می‌گوید: «ما در مورد همه موضوعات در دستور کار خود درک مشترکی داریم. ما می توانیم بدون تأمل جمهوری ترکیه را به عنوان دوست و شریک زندگی خود توصیف کنیم.»
نیم نگاه اردوغان به کاهش تنش با ناتو
اما یکی از اهداف خاص اردوغان در افزایش تعامل با اوکراین پیرامون تلاش برای کاهش تنش با ناتو قابل خوانش است. واقعیت امر این است که اردوغان به وضوح نسبت به این امر آگاهی دارد که مواضع دولت بایدن نسبت به ترکیه، به مراتب سخت‌گیرانه‌تر از رویکرد دونالد ترامپ خواهد بود، در نتیجه تلاش دارد با افزایش همکاری‌های با اوکراین این سیگنال را برای آنها مخابره کند که ترکیه در زمینه مساله شبه جزیره کریمه و به طور کلی روابط با روسیه چارچوب‌های موازین ناتو را در نظر داشته و خواهان افزایش تقابل با ناتو نیست.
