کودتای نافرجام 2016 ترکیه را می‌توان آغاز فصل نوینی در سیاست این کشور دانست چرا که با وقوع این کودتا، سیاست ترکیه در زمینه‌های مختلف داخلی و خارجی دچار تغییرات عمده شد. در عرصه داخلی این کودتا یک روند تسویه‌حساب سراسری با مخالفین حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان را کلید زد؛ در عرصه خارجی نیز مقامات این کشور با مواضع گاهاً واکنشی و احساسی؛ روابط ترکیه در سیاست خارجی را با برخی کشورها دچار چالش کردند.
در این کودتا بخشی از نیروهای ارتش ترکیه توانستند برای ساعاتی کنترل فرودگاه آتاتورک استانبول و تلویزیون دولتی TRTرا به دست بگیرند؛ اما مردم با حضور در خیابان‌ها، این ساختمان‌ها را از دست کودتاگران آزاد کردند. پس از کودتا، مقامات ترکیه مستقیماً انگشت اتهام را به سمت جنبش «خدمت» و شخص فتح‌الله گولن، رهبر معنوی فتح‌الله چی ها که در یک تبعید خودخواسته از اواخر دهه 1990 در آمریکا به سر می‌برد گرفتند.
این جنبش که در دهه 70 میلادی توجه پیروانی را به خود جلب نمود توانست در ادامه به جریان اصلی اسلام‌گرایی ترکیه تبدیل شود. گولن برخلاف سایر جریان‌های اسلامی ترکیه به خصوص فرقه‌های صوفی که به دنبال ایجاد فضاهای محدود برای پیروانشان در عرصه عمومی بودند، دست به ایجاد نهادها و مراکز فرهنگی و آموزشی اسلامی زد. همچنین در راستای تأثیرگذاری بیشتر بر افکارعمومی روزنامه‌ها و شبکه‌های تلویزیونی "زمان" و STV را تأسیس نمود. این جنبش در ادامه فعالیت خود را در سطح جهانی گسترش داد و امروزه در سرتاسر دنیا از آفریقای جنوبی تا آسیای مرکزی و از استرالیا تا دانمارک مدارس مذهبی تأسیس کرده است.
جریان گولن در واقع ریشه اصلی حزب عدالت و توسعه محسوب می‌شود و این حزب از دل همین جریان اسلام‌گرای ترکیه بیرون آمده و از زمان به قدرت رسیدن در سال 2002 تا چندین سال این جریان و حزب عدالت و توسعه روابط پایدار و مثبتی با یکدیگر داشتند و در یک ائتلاف نانوشته با یکدیگر به سر می‌بردند. اما اختلافات به مرور زمان در زمینه‌هایی مانند شیوه برخورد با حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک)، مواضع اردوغان در سیاست خارجی همچون مسئله فلسطین و انتصابات اردوغان در عرصه داخلی بروز کرد و در ادامه با افشاگری‌های مختلفی همچون انتشار مکالمات اردوغان با پسرش، پرونده فساد مالی دولت و کشف شنود بیش از پنج هزار نفر در ترکیه به اوج خود رسید.
وقوع کودتا در ترکیه زمینه را برای برخورد با مخالفان از جمله ، تسویه‌حساب گسترده با طرفداران جنبش خدمت ،که در اکثر سازمان‌ها، ارتش و ادارات ترکیه طرفداران بسیاری دارد فراهم کرد . به گزارش خبرگزاری فرانسه از زمان این کودتا تاکنون بیش از ۵۰ هزار نفر بازداشت شده‌اند. تعداد اخراجی‌ها از بخش‌های مختلف نیز به رقم بیش از ۱۰۰ هزار تن می‌رسد. این اخراج‌ها و بازداشت‌ها با وجود گذشت یک سال از کودتا همچنان ادامه دارد. طبق گزارش سازمان عفو بین‌الملل، هر انتقادی از اردوغان، پیگرد غیرقانونی و را به دنبال دارد و افراد بدون حکم رسمی دستگیر و زندانی می‌شوند.
پس از کودتا، اردوغان اعلام کرد که کودتاچیان وابسته به گروه تروریستی گولن هستند و به آمریکا هشدار داد درصورتی‌که از استرداد وی سرباز بزند، اشتباه بزرگی را مرتکب شده است. بن علی ییلدریم، نخست‌وزیر ترکیه نیز در مصاحبه با مجله «وال‌استریت ژورنال» آمریکا، با ابراز ناراحتی از نحوه برخورد مسئولان این کشور با موضوع استرداد فتح‌الله گولن، اظهارداشت که در واقع درک نمی‌کنیم که چرا آمریکا این شخص را در شرایط موجود تحویل ترکیه نمی‌دهد. مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه هم به مقامات آمریکایی گوشزد کرد که درصورت عدم استرداد «فتح‌الله گولن»، روابط میان آنکارا و واشنگتن تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.
اما تمامی این درخواست‌های ترکیه با مخالفت آمریکا مواجه شد و دولت اوباما از این کار ممانعت به عمل آورد. دولت ترامپ نیز نسبت به استرداد وی تاکنون مقاومت نشان داده است. فتح‌الله گولن نیز اخیراً در مصاحبه‌ای با خبرگزاری روسی اسپوتنیک گفته که واشنگتن هرگز تسلیم خواسته‌های آنکارا نخواهد شد و وی را تحویل دولت ترکیه نخواهد داد.
اتخاذ این مواضع و پافشاری بر آن از سوی مقامات حزب عدالت و توسعه، مسئله را برای ترکیه حیثیتی کرد و برای این کشور هزینه‌ساز شد چرا که سطح مطالبات و مواضع مقامات ترکیه از سطح توان ملی و بازیگری این کشور در سطح روابط بین‌المللی فراتر بود. ترکیه اخیراً با عدم موفقیت در اجابت این درخواستش از سوی آمریکا دچار تغییر رویه شده و همچون سابق اصراری بر این استرداد ندارد. طی روزهای اخیر نعمان گورتولموش، معاون نخست‌وزیر ترکیه با عقب‌نشینی کشورش از موضع قبلی این کشور از آمریکا خواسته تا حداقل «فتح‌الله گولن» را بازداشت خانگی کند.
اتخاذ چنین مواضعی به وضوح عدم تطابق سطح مطالبات اولیه ترکیه با میزان توان و تأثیرگذاری این کشور را نشان می‌دهد و نشانگر این است که ترکیه حاضر و بنوعی مجبور است به خاطر روابط استراتژیکی با آمریکا به مرور به سمت تغییر سیاست خود در این زمینه نیز پیش برود؛ هرچند این تغییر رویه ابتدا در سطوح پایین سیاست ترکیه خود را بروز داده و انتظار می‌رود مقامات سطح اول ترکیه همچون رجب طیب اردوغان باتوجه به سطح بالای مطالبات اولیه خود دست‌کم در کوتاه‌مدت همچنان بر موضع سابق خود درخصوص استرداد فتح‌الله گولن از آمریکا پافشاری نمایند. اما این پافشاری راه بجایی نخواهد برد و فقط بلحاظ اعتباری به اردوغان و تیم همراه وی آسیب خواهد زد.
مصطفی رنجبر محمدی؛ پژوهشگر مسائل منطقه‌ای
