آنتونیو گوترش، دبیرکل جدید سازمان ملل، به تازگی کار خود را آغاز کرده است.
گوترش که سابقه فعالیت به عنوان کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان را هم در کارنامه دارد، در حالی در نخستین روز سال نوی میلادی (2017) جایگزین «بان کی مون» کره ای شد، که اولویت اصلی خود را در قامت دبیر کلی رسیدگی به بحران سوریه عنوان کرد.
او پیشتر نیز در گفت‌وگویی با بیبیسی ضمن تاکید بر لزوم برقراری صلح و امنیت گفته بود: "به عقیده من حل بحران سوریه در اولویت کار همه جوامع بین‌المللی قرار دارد ." در این مصاحبه وی تاکید کرده بود که جهان اکنون در "برهه‌ای خطرناک از تاریخ" قرار دارد که در آن کشورهای دور از مناطق جنگی نیز با خطر اقدامات تروریستی مواجه هستند.
آنتونیو گوترش از اول ژانویه سال تازه میلادی جایگزین بان کی مون، شده است. بان کی مون به مدت ۱۰ سال در این مقام بود. «گوترش» نخست وزیر سابق پرتغال، در حالی بر مسند دبیر کلی سازمان ملل تکیه می زند که وارث رویدادهای حساس و دشوار بازمانده از دوران ده ساله «بان کی مون» است. به واقع کار گوترش به عنوان دبیرکل در سازمان ملل با وجود تداوم چالش‌های پیشین از زمان بان کی مون چندان آسان نخواهد بود. در ادامه برخی از این چالش‌ها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
1- بحران سوریه و یمن
بطور مشخصی تداوم بحران سوریه پس از نزدیک به شش سال یکی از مهمترین چالش‌های پیش روی دبیرکل جدید سازمان ملل خواهد بود که برای پایان دادن به آن باید به فکر راهکاری اساسی باشد. با این حال دبیرکل جدید سازمان ملل در نخستین سخنان خود به عنوان دبیر کل نامی از سوریه نبرد، اما به این موضوع اشاره کرد که به کاروان‌های امدادگر و بیمارستان‌های سیار شلیک می‌شود و "زنان، کودکان و مردان کشته و زخمی می‌شوند. آنها از سرزمین‌شان رانده می‌شوند و به اعماق فقر فرو می‌روند." اشاره گوترش به حمله به بیمارستان‌ها، کاروان‌های امدادی و آوارگی زنان و کودکان می‌تواند هم ناظر بر بحران سوریه تفسیر شود و هم اشاره‌ای به وضعیت نابهنجار کشور فقرزده و جنگ‌‍زده یمن باشد.
ناتوانی سازمان ملل در دوران بان کی مون در حل بحران سوریه با توجه به تداوم این بحران و با وجود تعیین سه نماینده دبیرکل به ترتیب شامل کوفی عنان در سال 2012، اخضرابراهیمی در اواخر سال 2012 و دی میستورا از سال 2014 تا کنون، مشخص است. نقش سازمان ملل در بحران سوریه نقشی درجه چندم و به میزان بیشتری تنها نشان دهنده بین‌المللی بودن بحران سوریه بوده است. علاوه بر این سازمان ملل در بحران یمن حتی بسیار محدودتر و منفعلانه‌تر عمل نمود و نماینده این سازمان در امور یمن همواره متهم به جانبداری و عدم رعایت بی‌طرفی در حل بحران یمن می‌باشد.
2- مناقشه هسته‌ای کره شمالی
مسئله هسته‌ای کره شمالی اگرچه پیش از دوران بان کی مون آغاز شده بود، اما در دوران بان به شدت تشدید شد. بخشی از عوامل شکست گفتگوها پیرامون مسئله هسته‌ای کره شمالی متاثر از اختلافات با آمریکا بود و از طرف دیگر روی کار آمدن کیم جونگ اون، رهبر جوان کره شمالی به بحرانی شدن مسئله هسته‌ای در شبه جزیره کره منجر شد. در تمام دوران اون در سازمان ملل، پیونگ یانگ با وجود قطعنامه‌های شورای امنیت به آزمایش موشک بالستیک و گسترش توان هسته‌ای بازدارنده خود ادامه داد و در حال حاضر نیز اگرچه چالش هسته‌ای کره شمالی همچنان پیش روی دبیر کل جدید قرار خواهد داشت، اما نمی‌توان هیچ انتظاری درباره به نتیجه رسیدن مسئله هسته‌ای کره شمالی در سازمان ملل داشت و این مسئله به عنوان یکی از چالش‌هایی که سازمان ملل در مدیریت آن ناموفق بوده است به احتمال زیادی همچنان در کارنامه دوران گوترش باقی خواهد ماند.
3- جلب اعتماد از دست رفته سازمان ملل در پی رسوایی اخلاقی و حقوقی
دو مسئله خبرساز در دوران بان سبب شد اعتبار و مشروعیت اخلاقی سازمان ملل به طور کلی زیر سوال رود. مسئله نخست مرتبط با رسوایی اخلاقی سازمان ملل در جریان تجاوز ماموران صلح بان به کودکان 8 تا 15 ساله در جمهوری آفریقای مرکزی بود که بسیار در رسانه‌ها خبر ساز شد. این مسئله حتی شورای امنیت را به واکنش واداشت و شورای امنیت با صدور قطعنامه شماره 2272 ابعاد جدیدی از رسوایی جنسی ماموران سازمان ملل را آشکار کرد. در قطعنامه شورای امنیت گفته شده بود "دستگاه‌های نظارت داخلی سازمان ملل با بررسی فعالیت‌های هیات‌های صلح‌بان این سازمان در هائیتی و لیبریا به این نتیجه رسیدند که سوءاستفاده جنسی از زنان و کودکان در مقابل کمک‌های این سازمان در میان صلح‌بانان امری رایج بوده و تاکنون آنگونه که باید به آن پرداخته نشده است. نتایج تحقیقی که این سازمان درباره سوءاستفاده‌های جنسی صلح‌بانان انجام داده نشان می‌دهد که 231 زن ساکن هائیتی در مقابل خدمات و کالاهای امدادی مجبور به رابطه جنسی با صلح‌بانان شده‌اند. زنان روستایی هائیتی تاکید کرده‌اند، کمبود آذوقه، مواد اولیه، دارو و نبود پناهگاه از مهمترین دلایلی است که آنها را به این کار مجبور کرده است." با این حال آن چه بیش از رسوایی جنسی، اعتبار حقوقی و قانونی سازمان ملل را در زمان بان کی مون زیر سوال برد، اقدام دبیرکل در حذف نام عربستان سعودی از لیست سیاه ناقضان حقوق بشر و حقوق کودک در سازمان ملل بود که همزمان با بمباران شدید مناطق مسکونی و غیرنظامی یمن انجام شد. در واقع با خروج نام عربستان از لیست سیاه ناقضان حقوق بشر در عمل عدم بی‌طرفی و نقش جهانی سازمان ملل برای پاسداری از صلح زیر سوال رفت و انتقادات جهانی به این اقدام اعتماد افکارعمومی جهانی از سازمان ملل را خدشه‌دار ساخت. این اقدام جانبدارانه سازمان ملل از عربستان، انتقادات گسترده‌ای را متوجه شخص بان کی مون ساخت، تا آن جا که در واکنش به این اقدامات دبیرکل سابق سازمان ملل این تصمیم را به دلیل تهدیدهای برخی کشورها مبنی بر قطع حمایت‌های مالی‌شان از سازمان ملل عنوان کرد. بان کی مون پس از این همچنین در توجیه اقدام خود گفته بود که تصمیمش برای برداشتن موقت نام عربستان از فهرستت سیاه یکی از دردناک‌ترین و دشوارترین تصمیماتی بود که اتخاذ کرده است. براین اساس جلب اعتماد بازرفته سازمان ملل یکی از چالش‌های این سازمان در دوره گوترش خواهد بود.
4- پاسخ به تغییرات ساختاری سازمان ملل
از طرف دیگر ناتوانی سازمان ملل در حل بحران‌های عمده از جمله در یمن، سوریه و وقوع دو جنگ در عراق و افغانستان با وجود هدف اولیه تشکیل سازمان ملل که در منشور سازمان مرتبط با حفظ صلح عنوان گردید و همچنین استفاده ابزاری از شورای امنیت و وجود حق نابرابر وتو برای پنج کشور محدود در برابر قطعنامه‌های جهانی در مجموع انتقادات را نسبت کارکرد و ساختار سازمان ملل افزایش داده است و برخی رهبران کشورها از جمله رئیس جمهور ونزوئلا در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل خواستار تجدیدنظر در ساختار سازمان ملل شده‌اند. با این حال انتقادت نسبت به عدم کارایی و لزوم تجدیدساختار سازمان ملل بسیار پیش از این نیز مطرح شده بود و برخی از دیگر کشورها از جمله ایران و کشورهای عضو جنبش عدم تعهد نیز خواستار تغییر ساختار سازمان ملل برای پاسخگویی به نیازها و ناکارآمدی این سازمان شده‌اند. مهم ترین تغییر ساختاری درخواست شده، احتمالاً تغییر ترکیب و عضویت شورای امنیت است که حتی این موضوع، علیرغم همه سروصداهای آن، از این نظر که آیا واقعاً تغییری اساسی در مدیریت بحران ها و نظام بین الملل در جهت منافع همگانی ایجاد می کند یا خیر، بسیار مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و دبیرکل جدید نیز می‌بایست در ارتباط با این موضوع چاره اندیشی کند.
5- بحران پناه جویان
از سوی دیگر حرکت موج پناهجویان از کشورهای جنگ زده خاورمیانه به سوی کشورهای اروپایی و وضع اسفناک بسیاری از اردوگاه های اسکان موقت، خود به بحران دیگری بدل شده است و تجربه گوترش در مقام کمیساریای سابق عالی امور پناهجویان می تواند در این زمینه راهگشا باشد. وی پیش از این 10 سال مسئولیت اداره نهادهای امور مهاجران و پناهندگان سازمان ملل متحد را برعهده داشته است و بسیاری اصولا معتقدند شانس گوترش برای کسب رای به عنوان دبیرکلی سازمان ملل، تجربه پیشین او در مقام کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهجویان است. بالغ بر ۶۵ میلیون و ۳۰۰ هزار تن در سراسر جهان بر اثر آزار و بروز درگیری از خانه های خود رانده شده اند. براساس آمار اعلام شده توسط سازمان ملل، تقریبا از هر ۲۰۰ پناهجو یک تنن کودک است و شمار این کودکان در دهه گذشته بیش از دو برابر شده است. تنها در سال گذشته میلادی بیش از ۱۰۰ هزار کودک بدون همراه بزرگسال، در ۷۸ کشور جهان تقاضای پناهندگی کردهه اند که این میزان نسبت به سال ۲۰۱۴ افزایشی سه برابری داشته است. آژانس پناهندگان سازمان ملل می‌گوید سیاست‌های مرتبط با پذیرش پناهجویان باید متحول شوند تا سامان‌دهی این تعداد ازز انسان‌هایی که در پی بحران‌های جان‌کاه از میهن خود گریخته‌اند امکان‌پذیر شود. کسر بزرگی از پناهجویان در سال آتی از شهروندان سوریه خواهند بود٬ چرا که با کمبود منابع مالی امکان پذیرشش آنها در کشورهای هم‌جوار دیگر میسر نیست. با این حال سازمان ملل در مدیریت بحران پناهجویان با کمبود شدید منابع مالی روبرو شده است و رویترز به نقل از کمیساریای عالی سازمان ملل درر امورپناه‌جویان در جولای 2015 اعلام کرد که کمک های غذایی این سازمان به پناهندگان به شدت کاهش یافته است. کمبود منابع مالی در مقطعی حتی باعث شد تا کمک نقدی به پناهجویان سوریی در اردوگاه مرزی فرانسه به حداکثر 130 خانوار آسیب پذیر متوقف شود. لذا بحران پناهجویان یکی از بزرگترین چالش‌های پیش روی دبیرکل جدید سازمان ملل خواهد بود.
6- تغییرات آب و هوایی
یکی از مهمترین توافق های صورت گرفته در دوره دبیر کلی بان کی مون، نخستین توافق بین المللی برای مقابله با تغییرات آب و هوایی موسوم به توافق پاریس است که هدف از آن، جلوگیری از افزایش بیش از دو درجه سلسیوس دمای کره زمین در قرن جاری میلادی اعلام شده است. با این حال با وجود امضای این توافق‌نامه به نظر نمی‌رسد در دوران گوترش همه چیز روند مطلوبب خود را طی کند چرا که «دونالد ترامپ» رئیس جمهوری منتخب آمریکا وعده لغو یکجانبه این توافق بین المللی را داده و با کناره گیری این کشور که به عنوان یکی از تولید کنندگان اصلی گازهایی گلخانه ای در جهان شناخته می شود، ضربه بزرگی به این توافق وارد خواهد شد. گوترش شاید بتواند مانعی موقتی برای اقدامات دولت بعدی آمریکا باشد، اما سخت است که بطور کامل بتواند درر برابر اقدامات یکجانبه ایالات متحده در دوران ترامپ کاری از پیش ببرد. از طرف دیگر گوترش با انتقادهایی از جمله از سوی دونالد ترامپ، رئیس جمهور منتخب آمریکا، روبروست. ترامپ پیشتر در سخنانی گفته بود که سازمان ملل متحد محل جمع آمدن عده‌ای است که برای خوش‌گذرانی گرد هم آمده‌اند و چندان خوش‌بین به نظر نمی‌رسد که روابط واشنگتن با سازمان ملل حداقل در دوران ترامپ چندان مطلوب باشد و این موضوع به احتمال زیادی بر توافق‌نامه تغییرات آب و هوایی سازمان ملل تاثیر خواهد گذاشت. مسئله‌ای که چالش دیگری را برای دبیرکل جدید رقم خواهد زد.
با وجود این چالش‌ها، اگرچه دبیرکل جدید سازمان ملل، کار سختی را برای به پیش بردن اهداف خود در این سازمان خواهد داشت، اما حقیقت آن که مقام دبیرکل در سازمان ملل بطور کلی چهره‌ای تشریفاتی و نمادین به شمار می‌رود که فاقد استقلال لازم برای به پیش بردن اهداف اصلی در راستای صلح جهانی است. دبیرکل سازمان ملل متحد به عنوان رئیس دبیرخانه این سازمان، مدیریت اجرایی و امور اداری و مالی آن را بر دوش دارد و می تواند درخواست تشکیل جلسه اعضای شورای امنیت را مطرح کند، اما خود در تصمیم گیری های شورا نقشی ندارد. با این وجود توجه دبیر کل به یک موضوع بین المللی می تواند به حل و فصل سریع آن مسئله بینجامد؛ گرچه این موفقیت بطور مستقیم به همکاری پنج عضو دائم شورای امنیت (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و انگلیس) وابسته است و در واقع قدرت اجرایی و اصلی سازمان ملل را محدود به پنج عضو دائم شواری امنیت نموده است. در واقع گوترش در شرایطی به کرسی دبیر کلی ملل متحد تکیه می زند که موفق به کسب رای موافق همه اعضای این نهاد و شورای امنیت شده است و باید به انتظار نشست و دید که آیا وی خواهد توانست توان سیاسی بالقوه این سازمان را با وجود چالش‌های ذکر شده به سمت هدف اصلی حفظ و پاسداری از صلح هدایت کند.
