الوقت- ملک سلمان در احکامی جدید که حکایت از هموارتر کردن مسیر دستیابی فرزندش محمد بن سلمان به قدرت بیشتر در عربستان و کسب حمایت برای اصلاحات اقتصادی و اجتماعی اوست، با اعمال برخی تغییرات در هیئت کبار العلما، برخی روحانیون نوگرا و نزدیک به دربار را برای خنثی کردن نفوذ علماس سنتی در این شورا گنجانید. اگرچه برخی دلیل این اقدام سلمان را انتقاد اخیر برخی از اعضای این نهاد می دانند که در رسانه های اجتماعی در خصوص پیشنهاد کاهش مزایای اجتماعی و افزایش بهای خدمات اولیه مطالبی انتقادی طرح کرده بودند، اما جوهر این تغییرات معطوف به حذف علمای متنفذ مستقل و دولتی تر کردن هرچه بیشتر این نهاد است.
یکی از اعضای جدید این هیات «محمد العیسی» وزیر سابق دادگستری و عضو سابق همین نهاد است که لیبرال ها از او به عنوان روحانی وهابی میانه رو و مطابق با خواسته اصلاح طلبان خاندان پادشاهی این کشور نام می برند. عضو جدید دیگر این نهاد «سلیمان اباالخیل» وزیر امور اسلامی و رئیس سابق دانشگاه مذهبی امام محمد بن سعود است که در میان کاربران سعودی توییتر، به عنوان شخصیتی لیبرال شناخته می شود. ماه گذشته اباالخیل در انتقادی گفته بود که برخی از علمای مذهبی عربستان ذهن جوانان را فاسد کرده اند.
در رهگذر این تغییرات که حاکی از پیام هایی مهم بر چگونگی تعامل میان دولت سعودی با علمای وهابی و همچنین زمینه سازی برای به قدرت رسیدن شاهزادگان نسل سوم است، اما نهاد علمای ارشد همچنان تحت کنترل محافظه کاران قدیمی تر نظیر شیخ «صالح الفوزان الفوزان» و همچنین »صالح اللحیدان» است که زمانی خواستار اعدام صاحبان رسانه های مروج فساد شده بودند. اگرچه بعد از مرگ شیوخ سرشناس و قدرتمند وهابی همچون محمد بن ابراهیم آل شیخ، عبدالعزیز بن باز و محمد بن صالح عثیمین، مسیر وابستگی و دولتی تر شدن این جریان بیشتر و بیشتر شد.
دولت عربستان سعودی طی سال های اخیر راه را برای ورود روحانیان میانه روتر و حضور اندیشمندانی از دیگر شاخه های مذهب سنی در این نهاد فراهم کرده است. در واقع مرور پیوند و تعامل نهاد مذهب با حاکمیت سیاسی در عربستان سعودی نشان می دهد که از زمان تشکیل دولت اول سعودی و اتحاد میان آل سعود و آل شیخ در سال 1744 ، قدرت نهاد وهابیت در مقایسه با نهاد سیاست در عربستان از تاثیرگذاری کمتری برخوردار شده که در دهه های اخیر با تعیین وظایفی که از سوی حکومت برای علمای وهابی مشخص شده، عملا این نهاد به بخشی از بوروکراسی دولتی تبدیل و تنها در برخی موارد تخصصی از استقلال نسبی برخوردار بوده است. در واقع نگاه شاهزادگان سعودی به عنصر مذهب در این کشور، عملا متاثر از رویه های عملگرایانه-ابزاری آنها بوده و اگر زمانی شرایط لازم در سطوح مختلف برای به چالش کشیدن قدرت علما فراهم آید، شاهزادگان عمدتا لیبرال آل سعود آن را محقق خواهند ساخت.
به نظر می رسد که این وضعیت در دوره ملک سلمان و بخصوص با این مفروض که احتمالا محمد بن سلمان پادشاه بعدی سعودی خواهد بود، وارد یک روند جدی تر خواهد شد. در واقع نگاهی که حاکم بر بن سلمان و حلقه نزدیک به او است و طیف گسترده ای از شاهزادگان دربار را در بر میگیرد، به این مسئله مهم و کلیدی بر می گردد که باید دولت سعودی را بیش از پیش از تنگناها و محدودیت های سنتی و قبیله ای خارج کرد. این تفکر که به دنبال تحکیم روابط با ایالات متحده است، به زعم ناظران غربی می تواند وضعیت را برای نهاد وهابیت سخت تر کند و به ایجاد یک هیئت علمای ارشد مطیع که نقش بیشتر مشورتی داشته باشند، بینجامد.
کامران کرمی (پژوهشگر مسائل خلیج فارس)
